Azərbaycan və Aranın Tarixi Cöğrafiyasına Bir Baxış – “Azərbaycan adının mənşəyi”3-bölüm

Tarix : 2008 Jun 09

Kod 5158

Short Link:

Azərbaycan və Aranın Tarixi Cöğrafiyasına Bir Baxış – “Azərbaycan adının mənşəyi”3-bölüm

Azerbaijan Servisi/Aran Agentliyi

Yazıçı :Məhəmmədrza məmmədguluzadə

Xülasə

Azərbaycanın sərhədləri:

Qeyd etdiyimiz kimi Midiya və Pars (Əhəmənilər) hakimiyyəti dövründə və Kiçik Midiya və sonralar Atropatakan təşkil olunmadan öncə Azərbaycan, Midiya ərazisinin bir hissəsi idi. Beləliklə, birinci Midiya yurdunun sərhədlərini tanımaq lazımdır, sonra isə Kiçik Midiya ya Atrupatakanın ərazisini dəqiqləşdirməliyik.

“Midiya Tarixi”kitabın müəllifi, Midiyanın sərhədləri haqqında yazıb: “Şimaldan Araz çayına və Elburz dağlarına, şərqdən Şoran səhraya və qərb və cənubdan Zaqroş dağlarına qədərəhatə edən əraziyə Midiya deyilirdi... Qədim Midiya şimal-qərbdən Urartu ilə(sonra isə Ermənistanla, şimaldan Albaniyayla və şimal-şərqdən Xəzər sahilində yerləşən Gillər, Kadusilər və Kaspilər kimi xırda tayfalarla qonşu idi. Şərqdə Xorasan dağlıq zonası və Kopet dağları(antik Part yurdu ), Midiyanı Orta Asiyadan ayırırdı. Dəniz sahili sərhədləri, Qorqan və Ətrək çayları idi, bunlara Hirkaniyə (Qorqan-Herkane) deyirdilər. Cənub tərəfdən dağlıq Pars ya Fars ölkəsi ilə qərb tərəfindən isə Assurlarla qonşu idi.

Azərbaycan sərhədləri

"Türk Adlar Lüğəti"adlı kitabın müəllifi Media( Midiyanın Yunan formasıdır) sözü altında yazıb: “qədim Yunan tarixçiləri və cöğrafiyaçıları İraqi-əcəmin bir hissəsinə və Azərbaycan ərazisinə Media demişdilər.bu əraziləri İranın başqa zonalarından (Pars adlanıb), ayırmışdır. Midia qərbdən Assurla, şimaldan Xəzər dənizi ilə, şərqdən Xorasanla və cənubdan Xuzistan və farsla qonşu idi. Midianın paytaxtı Həmədan (Ekbatan) şəhəri idi, İraqı əcəmə (Böyük Midia) və Atropatenaya (Azərbaycan) ayrılmışdır.”² o, həmçinin Həmədanı qədim və məşhur şəhər adlandıraraq,bu şəhəri İraqi əcəmdə yerləşdiyini qeyd etmişdir.³

Göründüyü kimi Midiya ərazisi İran ölkəsinin daxilində yerləşmişdir. (e.ə.) 9 ,7 əsrlərdə Midiya ərazisinin tarixi coğrafiyasını araşdıran alimlər, ocümlədən Forer, Rust, Şterk və sa. Bu faktı təsdiqləmişdilər. ⁽⁴⁾

Qeyd etdiyimiz kimi(e.ə) 4-cü əsrin sonlarında Midiya ərazisi 2 yerə, Kiçik Midiya və Böyük Midiyaya bölünmüşdür. sonralar Kiçik Midia öz padişahının adını götürmüş və Atropat Midiyası adlanmışdır.Atropat Midiyası Helenist dövründə müstəqil dövlət olmuşdur⁵ və Atropatakan ölkəsini təşkil etmişdir və 3 əsr yarım müstəqil ölkə olmuşdur və bir müddətdən sonra Əşkanilərin bir hissəsi olaraq, bu sülaləyə tabe olmuşdur. Markvartın yazdığına görə bu ölkənin iki paytaxtı var idi.onların biri “Gəncəg”⁶-indiki Süleymaniyə Taxtı-şəhəri, o biri isə Çiçəst (Urmiya) dənizin kənarında böyük bir qala idi, buraya “Vəra” adlanmışdır, antik İran dilində “Fərazə-əspə”, yəni “ağ atı istəyən”.Atropatakanın sərhədləri digər ölkələr kimi qüdrətli olduğu zaman əhatə dairəsi genişlənmiş və zəif olduğu zaman əhatə etdiyi ərazi azalmışdır.Misal üçün(e.ə.) 220-ci ildə Artabazənin hakimiyyəti dövründə, Atropatakan ən çox əraziyə malik olmuşdur.beləki, Qara dəniz zonasından Külxizə qədər olan ərazini əhatə etmişdir.

Diyaknov Atropat Midiyasının sərhədləri haqqında yazıb: “Atropat Midiyası şimaldan Araz çayına və cənubdan Əlvənd dağına kimi çəkilmiş. Urmiya gölünün ərazisini və Qızıl üzən çayından Elburz dağlarını aşaraq, ətraf əraziyə qədər bu ölkəyə aid idi(Bu ərazilər indiki Azərbaycan əyalətlərinə və kürdüstana aiddir.)bu ərazilər dağ əhatəsindədilər.

Atropat Midiyasının qərbi hissəsini Zaqroş dağlarının əhatəsindədir.” Diyaknovun yazdığına görə, Atropatakan yurdu indiki Azərbaycan əyalətlərinə və Kürdüstana aiddir. İqrar Əliyev Atropatakanın sərhədləri haqqında yazıb: “Atropatakanın qərbi hissəsi dağlıq ərazidir və Zaqroş adlanır və uzunluğu 200 km-dir. Şimaldan Qara dağ dağlarına çatır.oradan Qarasu çayı axır və Araz çayına tökülür. meşələrlə örtülmüş Talış dağları Elburz dağlıqına qovuşur, Atropatakan Midiyasının şərqi sərhədlərini təşkil edir. Atropatakanın cənubi sərhədləri Əlvənd dağlarıdır.”

Gördüyünüz kimi Əliyevin versiyası Diyakonovun nəzəri ilə üst-üstə düşür və Atropatakan ərazisi, İran sərhədlərinin daxilində olduğunu sübut edir və bu ərazi İranın indiki Azərbaycanına və Kürdüstanına aiddir.

"Kembric Üniversiteti"ndə “İranın Tarixi” kitabının müəllifi Sasanilər dövründə İranın şimal-qərb bölgələrində idari və cöğrafi bölgüsü haqqında yazıblar: “Sasanilərin şimali ərazisi, Midiya ölkəsi idi.bu ərazi Xəzər zonası və şimal-qərb bölgələrini əhatə edirdi.İranın dil və tayfa sərhəddi şimal-qərbdə Atropat əyaləti idi.Bu əyalətin torpaqları Urmiya gölünün qərbi sahillərindən şimala kimi Araz çayına qədər idi. Şərqdə Belasqan(Muğan) düzənliyinə, Gilan dağlarına və səfidrud çayına çatırdı. bu əyalət cənubda mərkəzi Midiya ilə birləşirdi. Beləliklə, bu ərazinin dağları Kürdlərin, qərbi dağlı tayfaların və Xəzər ətrafındakı qəbilələrin köç etmələrinə əlverişli idi...”⁸

"Kembric universiteti"nin tətqiqatçıların yazısından bu qənaətə gəlmək olar :

1. Mətndəki cöğrafi izləri sübut edir ki, Sasanilər dövründə İranın şimal-qərbi əyaləti olan Atropat Midiyasının(Aturpatakan) sərhədləri Azərbaycan (Azərbadeqan) sərhədləri ilə uyğun gəlirlər.

2. Bu əyalət İranın dil və tayfa sərhədini təşkil etmişdir.

İslam dövründəki tarixçilər və coğrafiyaçılar, Azərbaycanın coğrafiyası haqqda olan yazılarda Azərbaycan sərhədlərini aydın şəkildə göstəriblər və bəzi tədqiqatçılar Azərbaycan ərazisinin şəhərlərini də qeyd ediblər.beləliklə, bu ərzini başqa əyalətlərdən ayırd ediblər.

Əbülqasım Əbidullah bin Əbdullah, İbn Xurdadbeh 250(h.q)⁹ Abbasi xəlifəsi Vasiqin dövründə qədim Midiya ölkəsində bir vəzifədə çalışırdı, Azərbaycan şəhərləri və kəndləri haqqında belə yazıb: “Azərbaycan şəhərləri: Marağa, Mianc(Miyana), Ərdəbil, Siser, Bərzə, Sabırxast(Şapur), Təbriz, Mərənd, Xoy, Külsərə, Muğan, Ləşkələ, Bərzənd, Cənzə(Gəncək), Cabirvan, Neriz, Urmiya(Zərdüştün şəhəri), Salmas, Şiz (Azərquşnəsp atəşgahı orada yerləşir və zərdüştilərin ən hörmətli şəhəridir və...), Bacürvan. Azərbaycanın kəndləri:Sələq kəndi, Səndbaya, Bəz, Erəm, Bilvankərəh, Sərab, Dəskiavər və Mayənhərc.” ¹⁰

Əbu İshaq İbrahım İstəxri 340(h.q)məşhur səyyah və coğrafiyaçılardan biri idi Azərbaycanın sərhədlərini belə izah edib: “Azərbaycanın sərhədləri Tarom şəhərindən Zəncana kimi və Dinvərdən Zur şəhəri və Diclə çayına kimidir və Arminiya çatır.” Azərbaycanın şəhərləri haqqında yazıb: “Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Miyana, Xoy, Ocan, Daxırqan(Dehxarqan), Salmas, Bərkəri, Mərənd, Təbriz, Bərzənd, Vərsan, Muğan, Cabirvan, Vaşne(Üşno).İstəxri, Nəşvi(Naxçıvan şəhərini gah Azərbaycan şəhərləri, gah da Ermənistan şəhərləri hesab edib).o, hətta, Həmədanı böyük Midiyanın şəhəri, Bərdəni Aranın mərkəzi və Ərdəbili isə Azərbaycanın paytaxtı qeyd edib.

"Əlbələdan" adlı kitabın müəllifi, Əhməd bin Məhəmməd bin İshaq Həmədani(İbni Faqlh) 290(h.q) Aran, Siscan və Tiflisi ilk Arminiya, Naxçıvanı üçüncü Arminiyaya aid edib, Azərbaycanın sərhədləri haqqında yazıb: “Azərbaycanın sərhədləri Arminiyadakı Kür və Araz çaylarının arasındakı ərazidir.Araz çəyı Qalıqla adlı bölgədən axır, sonra isə Arandan keçir və Aran çayı Araza tökülür; Vərsandan keçərək, Kür çayı ilə birləşir. Bu iki çayın arasında Beyləqan şəhəridir. Bu çaylar Qurqan dənizinə tökülür.” İbni Fəqih Azərbaycan şəhərlərini belə qeyd edib: “Bərkəri, Salmas, Muğan, Vərsan, Neriz, Təbriz, Bərzə, Cənzə(Gəncək), Cabırvan, Urmiya, Şiz, Sələq, Səndbaya, Bəz, Mayənhərəc və Erəm.”¹¹ Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Ərəblərin işğalından sonra Azərbaycan, Aran və Ermənistan əyalətlərinin siyasi və idarəedici strukturunda dəyişikliklər olmuşdur.İslami tədqiqatçılar bu vilayətlərin sərhədlərini səhv qeyd ediblər, onları araşdırmaq mənim mövzuma aid deyil. Ancaq bu əsərlərin hamısında Azərbaycan və Aran ayrı ölkə olduqları, aydın şəkildə məlumdur.1918-ci ildən öncə, heç bir mötəbər coğrafi və tarixi əsərlərdə bu iki əyalət vahid bir ölkə olduğu qeyd edilməyib.

Məşhur Ərəb səyyahı və cöğrafiyaçı, Azərbaycanı, Aranı və Ermənistanı səyahət edən İbni Hoqəl 376(h.q), bu üç vilayətdən hazırladığı xəritədə, Azərbaycanın və Aranın ortaq sərhədini Araz çayı qeyd edib. O yazıb: “Aran zonasının sərhədi Aşağı tərəfdən Araz çayıdır və sahilində Vərsan şəhəri yerləşib.” İbni Hoqəlin hazırladığı xəritəyə əsasən Arazın aşağı hissəsi Azərbaycan və dəniz quruluğunda Muğan yerləşib. İbni Hoqəl, Aran hökmdarlarını Azərbaycan şahlarının tabeyində olduğunu yazıb:- “Bu hakimlər, hər il müəyyən miqdar vergi Azərbaycan şahlarına ödəyirdilər və onlardan əmr alırdılar və arası kəsilmədən vergilərini şahlarına göndərirdilər.” O, Azərbaycanın şəhərlərini belə qeyd edib: “Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Üşnə, Körsərə, Mianc(Miana), Xunc(Xune), Daxırqan(Dehxarqan), Xoy, Salmas, Mərənd, Təbriz, Bərzənd, Vərsan, Muğan, Beylaqan, Cabirvan, Əhər, Sərah(Sərab), Vərzəğan.”¹²

Əbu Əbdullah Bəşşari Muqəddəsi 375 (h.q) Azərbaycan haqqında yazıb: “Azərbaycanı Bivərəspin oğlu Azərpad bərpa etdi. Onun qəsəbəsi və mərkəzi Ərdəbildir və şəhərləri Rəsəbə, Təbriz, Cabirvan, Xunc, Mianc(Miana), Sərav(Sərab), Bərvi, Vərsan, Muğan, Meymənd, və Bərzənd, Salmas, Urmiya, Marağa, Mərənd.” O qeyd edib ki, Azərbaycanın sərhədi Zəncan şəhəridir. və Araz çayı haqqında yazıb: “Araz çayı Aran sərhədlərindən keçir və Muğanın arxasından dənizə tökülür.”¹³

"Möcəm-ül-Bələdan"adlı kitabın müəllifi, Yaqut Həməvi 623(h.q), Azərbaycanın sərhədləri haqqında yazıb: “Azərbaycan və Aranın arasında olan çaya Araz deyirlər. Bu çayın şimali və qərbi ərazisi Aran ölkəsi və onun cənubi Azərbaycan ölkəsidir.” O, Azərbaycanın digər sərhədlərini Deyləm, Gilan və Tarom yazıb “ oranın məşhur şəhərlərindən biri Təbrizdir.indi bu şəhər ən böyük şəhərdir və digər şəhərlər bunlardır: Marağa, Xoy, Salmas, Urmiya, Ərdəbil, Mərənd və sa. dir.”¹⁴

Zəkəria Qəzvini 674(h.q) "Asar-ül-Bəlad"və"Əxbar-ül-İbad"adlı kitablarda Azərbaycan haqqında yazıb: “Azərbaycan, İraqi əcəm və Aranın arasında yerləşib.çox saylı şəhərlərə, çaylara və uca dağlara malikdir.oranın yüksək dağı Savalandır. şəhərləri bunlardır: Ərdəbil, Urmiya, Təbriz, Şiz, Xoy, Muğan və Marağa.”¹⁵

Əbülfəda 721(h.q) Azərbaycanın sərhədlərini belə qeyd edib: “Azərbaycanın şərqi sərhədi Deyləm, cənub sərhədi İraqi əcəm, yəni Hülvandır ... Aranın sərhədləri Babdan (Dərbənddən) Tiflisə qədər və Araz çayının kənarından Həcirana qədər və Azərbaycan sərhədləri Həcirandan Zəncana kimidir. Bu sərhəd Hülvan və Zur şəhərini keçərək, Diclə çayının yaxınlığından və Arminiya sərhədləri il birləşir.”¹⁶

Həmdullah Müstofi Qəzvini 740(h.q) "Nüzhət-ül-Qülub" kitabında Azərbaycan şəhərləri haqqında yazıb: “Təbriz, Ocan, Təsuc, Ərdəbil, Xalxal, Darmərzin, Şahrud, Meşkin, Ənar, Ərcaq, Təklifə, Xiyav, Dəravərd, Qələ kəhran, Kəleybər, Gilan fəslun, Mərdan qum, Nozər, Xoy, Salmas, Urmiya, Üşnəviyə, Sərav(Sərab), Mianc(Miana), Gərmrud, Marağa, Dehxarqan, Bəsoy, Neylan (Leylan), Mərənd, Dızmar, Zəngian, Zunuz, Kərkər(Gərgər), Naxçıvcan, Ordubad, Əcnan, Azəd, Makuye(Maku).”¹⁷

Məhəmməd Hüseyn Xələf Təbrizi1062(h.q)"Bürhani Qate"adlı kitabda Araz sözünün altında belə izahat yazıb: “Ərəs(Araz)- məşhur çayın adıdır, Tiflisin kənarından və Azərbaycan və Aranın arasından keçir.”¹⁸

Şəmsəddin Sami, "Türk Adlar Lüğəti" adlı kitabında Azərbaycan sərhədləri haqqında yazıb: “Azərbaycan – İranın şimal qərbində yerləşib, şərqdən Gilan vilayəti və Rusların hakimiyyətində olan Xəzər sahilləri ilə şimaldan İran və Rusiyanın sərhəd çayı, yəni Arazla və qərbdən Bayəzid əyaləti və Osmanlı kürdüstanı ilə və cənubdan İran Kürdüstanı və İraqi əcəmlə qonşudur.”¹⁹ 1306-cı(h.q)ildə Türkmənçay müqaviləsindən 60 il sonra və Aran ərazisi Azərbaycan adlanma 30 il əvvəl yazılan bu əsərdə, əhəmiyyətli bir mövzu var. Əgər bəzi şəxslərin iddialarına əsasən, Azərbaycan əzəldən vahid bir ölkə olsaydı və İran-Rusiya müharibələrindən sonra iki yerə bölübsə, gərək rəhmətlik Sami bu mövzuya toxunaydı.Amma, o, bu mövzuya heç bir işarə elməyib. Halbuki, qərb və cənub tərəfindən Azərbaycanın sərhədlərini qeyd edən Sami, “Osmanlı hakimiyyətində olan Kürdüstan və İran hakimiyyətində olan Kürdüstana” işarə edib. İndi əgər Arazın şimali torpaqlarında Azərbaycan olsaydı, o, “Rusiya hakimiyyətində olan Azərbaycan” ifadəsini istifadə etməzdi ?

Dokto İnayətullah Rza, 1918-ci ildən əvvəl Arazın şimal hissəsi"Azərbaycan" adını daşımadığını sübüt etmək üçün, 1917-ci il Rusiya inqilabından əvvəl və ondan sonrakı ensiklopediyalarda "Azərbaycan" adı altında olan izahatı araşdırıb və yazıb: “Rus ensiklopediyasında (nəşrə 1890-ci ildə başlayıb və St.Peterburq və Germaniyanın Laypzik şəhərlərində nəşr olunub), Albaniya adı altında belə izahat gəlib: “o ərazinin antik adı Albaniyadır.Qafqazın şərq və cənubunda, Qara dənizin və Xəzərin arasında və Ermənistanın şimalində yerləşir və oranın sərhədi Kirus(kür)çayı idi. Bu ərazinin əhalisi indiki Şirvan və Dağıstanın cənubundakı xalqlardı.²⁰... Albanlar Roma dövlətinə tabe idilər.”²¹ O ensiklopediyanın 13-cü cildində Qafqazın uzunluğunu aydın şəkildə göstərib. Şimali eni 5.38 dən 5.46 dərəcədir.bu mənbədə aydın şəkildə yazılıb:bu ölkənin(Qafqaz), sərhədi cənubdan Araz çayıdır.²² Elə həmin cilddə Qafqaz və zaqafqaziyanın 12 əyalətə bölünmüş şəhərləri də qeyd edilib. Bu 12 əyalət bunlardılar:

“Stavropol, Tresk, Kuban, Qara dəniz zonası, Kutais, Tifilis, İrəvan, Bakı, Elizabtopol(Gəncə), Dağıstan, Karsk və Zakatala”²³ bu bölümdə heç bir yerdə nə Azərbaycan adına, nə də Azərbaycan xalqı adına rastlaşırıq.bu ensiklopediyanın, hər yerində Qafqazın türkdilli xalqları “Tatar” adlanıblar. Eyni halda Aran adına da rast gəlməyirik, ancaq Şirvan adı var.

Əgər Araz çayının şimali Azərbaycan adı altında bir ölkə olsaydı, mütləq bu ensiklopediyada qeyd olunardı.

Həmin mənbəyin ilk cildində “Azərbaycan” adı altında yazılıb:

“Azərbaycan ya Adorbican (= odlar yurdu, Pəhləvi dilində Atorpatakan və Erməni dilində Ədorbadkan) İranın şimal-qərbində zəngin bir əyalətdir. cənubdan İran Kürdüstanı ilə və İraqi əcəmlə, qərbdən Türkiyənin Kürdüstanı və Ermənistanı ilə şimaldan Rus Ermənistanı və cənubi Qafqaza, şərqdən Gilan əyaləti ilə və Xəzər sahilləri ilə qonşudur... bu sahə 104.840 km²-dir... bu ərazi 17-ci əsrdə Osmanlı türklərin tərəfindən qarət edilmişdir. Azərbaycan İranın sərhəd əyaləti və şahzadələrin şəhəri (Abbas Mirzə kimi)dir və İranda əhəməyyətli mövqeyi var.” ²⁴

Yazılmış faktlardan bu nəticəyə gəlmək olar:

1. İlk məsələ Qafqazın uzunluğu haqqındadır.bu ölçü Azərbaycanın ölçüsündən fərqlidir. Sovet İttifaqının yeni ensiklopediyasında yalnış olaraq "Sosialist Sovet Azərbaycan respublikası" adlanmış ərazisinin xəritəsinə baxanda bəlli olur ki, bu respublikanın cənub sərhədinin şimali eni 5.38-dir, bu ölçü Rusiya imperiyasının ensiklopediyasında qeyd olunmuş ölçü ilə uyğundur.²⁵yalnız bu fərq var ki, çarlar dövründə Arazın şimali və Qafqazın cənub ərazisi, Azərbaycan adlanmayırdı.

2. Rusiya imperiyasının ensiklopediyasında “Türkiyə Ermənistanı” və “Rusiya Ermənistanı” yazıldığı kimi, “İran Azərbaycanı “və “Rusiya Azərbaycanı” qeyd etməyib və yalnız bir Azərbaycandan söz gedir və o “İran Azərbaycanı”dır.

3. İlk ensiklopediyada qeyd olunub ki, Azərbaycan şimaldan Araz çayına məhdudlaşır və bu o deməkdi ki, Arazın şimali torpaqları Azərbaycan deyildi.

4. Dördüncü mühüm məsələ Azərbaycanın sahəsidir. O ensiklopediyada Azərbaycanın sahəsi 104.840 km² yazılıb.

Sovet İttifaqının cöğrafiya ensiklopediyasının(1960-ci ildə Moskvada nəşr olunub, ilk cildində indiki “Sovet Azərbaycanı” və ya “Şimali Azərbaycan” adlanan ərazinin sahəsi 86.600km² qeyd olunub.²⁶Həmin səhifədə İran Azərbaycanının sahəsi 100 mindən artıq yazılıb.²⁷

Əgər Araz çayının şimali torpaqları"Azərbaycan"olsaydı, onda 19-cu əsrin sonlarında yazılmış çar Rusiyanın ensiklopediyasında, Azərbaycanın sahəsi 190 min km² kilometer qeyd olunmalıydı. Belə bir sual yaranır nə səbəbə görə çar Rusiyası və o ölkənin elmi mərkəzləri tərəfindən tanınmış Azərbaycanın sahəsi, həqiqi Azərbaycanın (İran Azərbaycanı) sahəsi arasında heç bir fərq yoxdur? Bu göstərir ki, Azərbaycanın adı qondarma şəkildə Arazın şimali torpaqlarına verilib?²⁸ bu adın qoyulmasından məqsəd nə idi? Nə üçün Aranın müstəqilliyini tələb edən şəxslər, öz ölkələrinə əski adı qoymadılar?Əgər yurdlarının tarixi hoviyyətinə uyğun olan Aran ya Şirvan adlarını seçsəydilər, məntiqə daha uyğun olardı.amma nə üçün Azərbaycan adını seçdilər? Akademik Bartold 1924-cü ildə Bakılı bir tələbənin cavabında ki soruşmuşdur “biz ölkəmizi Azərbaycan adlandırmağa haqqımız varmı? Demişdir: “indiki Azərbaycan respublikasına ən münasib ad Arandır.”²⁹ O, bu adqoyma sırrını açıqlayaraq əlavə etmişdir: “Azərbaycan adı ona görə seçilmişdir ki, güman edilirdi ki, bu respublikanın yaranmasından sonra, İran Azərbaycanı və Azərbaycan respublikası bir coğrafiya ərazisini təşkil edəcəkdir... ancaq indi bu ad iki mənada istifadə olunur.biri İran Azərbaycanına, digəri isə Azərbaycan respublikasına.bu ad bir çox narahatçılığa səbəb olub.”

Birinci Dünya Müharibəsi"ndə, xüsusi ilə son aylarında İranın gərgin vəziyyətini (ölkənin şimali ərazisi İngiltərəlilərin və Azərbaycan Osmanlıların işğalında idi) nəzərə alsaq, İranın düşmənləri üçün Bartoldun fikri qeyri-mümkün deyildi və bu işğalçılar, ölkənin gərginliyindən və mərkəzi hakimiyyətin acızliyindən istifadə edib, öz qara fikirlərini reallaşdıra bilərdilər. Bundan əlavə əgər müharibə tərəflərin hərbi mövqelərinə diqqət etsək, eyni zamanda Osmanlı Türk həbiçilərini İran Azərbaycanında və cənubi Qafqazda görürük və onların hüzuru zamnında onların dəstəyi ilə "Müsavat Partiyası"nın rəhbərləri Qafqazın cənub-şərqində müstəqillik bayraqını qaldıraraq, Azərbaycan respublikasını rəsmən təşkil etdilər və bütün dünyaya elan etdilər.Aranda hakimiyyətə çatmış"Müsavat Partiyası"nın rəhbərlərinin siyasi düşüncələrinə diqqət etsək, Osmanlı hakimiyyətinin pantürkizm ideologiyasının³⁰ təsirində olduqlarını görərik...

Azərbaycan respublikasının banisi Məmmədəmin Rəsulzadənin “Azərbaycan Respublikasının Yaranması və İndiki Vəziyyəti” adlı kitabında bu cümləyə diqqət etmək lazımdır: “Türk xalqının milli ədəbiyyatı və mətbuatın təbliğatının sayəsində Azərbaycan idea və fikiri yaranmışdır.”³¹

Bu sözlərdən aydın olur ki, nə üçün Aran adı"Azərbaycan"adı ilə dəyişdirilmişdir.

Göründüyü kimi Rəsulzadə Aranın "Azərbaycan" olmasını bir fikri cərəyan hesab edir və Türk xalqının milli ədəbiyyatından və təbliğatın nəticəsində əmələ gəldiyini söyləyir.Başqa sözlə Aranın Azərbaycan olması pantürkist təbliğatın nəticəsi idi.bu ideanın başçıları, Osmanlı Türkiyəyə hakim olan "Tərrəqi və İttihad Partiyaları"nın rəhbərləri idilər.Yeni yaranmış Azərbaycan respublikası Türkiyənin tabeyində olduğunu Rəsulzadənin sözlərindən anlamaq olar:-"Türkiyə xəlifəlik vəzifəsinə malik olmuşdur və İslam dünyasının ittifaq mərkəzi sayılır. Yeni Türkiyə milli hakimiyyətın əsasında qurulub, Türk xalqların ümid yeridir. Türkiə milli uğurlu təməlini qoyub və şərq millətlərinin arzularına məşəlçisidir... Türkiyənin İslam dünyası ilə, xüsusən Türk dünyası arasında olan mə`nəvi əlaqənin sübuta ehtiyacı uoxdur... Azərbaycan respublikası İslam dünyasında təşkil olunmuş ilk respublikadır və eyni zamanda bir Türk hökümətidir. Başqa sözlə kiçik Türkiyə sayılır... kiçik Türkiyə və böyük Türkiyə xalqların münasibətləri, iki qardaşın əlaqələri qədər səmimidir.” ³²

"Birinci Dünya Müharibəsi"nin son qasırğası Osmanlı imperiyasının əsasını məhv etdi və yeni Türkiyə Mustafa Kəmal Paşanın rəhbərliyi ilə öz azacıq ərazisini qorumaq üçün Qafqaz və Türk ittifaqından vaz keçdi və az miqdar pul və silahın əvəzinə Aranı Baişviklərə verdi. Beləliklə, Türkçü Müsavatçıların ömrü, iki illik respublikaları 27 Aprel 1920-ci ildə sona çatdı ancaq Azərbaycan adı Aranın üzərində qaldı və istədilər ki, bu qondarma hüviyyətin ağacı, partiya tarixçilərin, şairlərin və sənətkarların əli ilə suvarılsın və Sovet İttifaqın siyasi rəhbərləri və Bakıdakı xadimləri "İkinci Dünya Müharibəsi"ndə bundan faydalansınlar; ancaq onların geniş səviyədə planlamış tədbirlərinə baxmayaraq, hadisələrin başqa taleyi oldu.

1990-ci ildə Sovet İttifaqın dağıldıqdan sonra və Orta Asiya və Qafqaz respublikaların müstəqilliyi zamanı, Bakının ziyalıları və rəhbərləri, Türkiyəyə tərəf yönəldilər və Amerikanın dəstəyi ilə öz təbliğatlarının həcmini, xüsusi ilə son on ildə artırdılar.

Çıxarışlar:

Diyakonov, M, Midia tarixi
Sami, Şəmsəddin, türk adlar qamusu, İstanbul1896-il, ci.6
həmin mənbə
Rza, İnayətullah, “Aran” məqaləsi
Helenist dövrü Aleksandr Makedoniyanın tişğalından başlanıb və Əşkanilərin dövrünə kimi davam edib.
professor Əliyev və tədqiqatçı qrupu, Gənzəkin yerini Miandoab – Məlikan yolunda Leylan kəndinin kənarında biliblər.
Tabula, Konrad Poytger(1865-1947)in məşhur rəsminin adı
İran tarixi(Solukilərdən Sasani dövlətinin inqirazınadək)
mötərizə daxilində olan rəqəm əsərin yazıldığı tarixdir.
əbu İshaq, İbrahim İstəxri, əlməsalik və əlməmalik
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.128 və 129,
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh 129 və 130.
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh. 130
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh. 130 və 131
Zəkəria bin Məhəmməd bin Məhmud Qəzvini, "Asar-ül-İbad" və"Əəxbar-ül-İbad"
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh. 131
Həmdüllah Müstofi Qəzvini, "Nüzhət-ül-Qulub"
Məhəmməd hüseyn Xələf Təbrizi, "Bürhani Qate"
Sami, Şəmsəddin, "Türk Adlar Lüğəti"
Rza, İnayətullah , Azərbaycan və Aran(Qafqaz Albaniyası)
həmin mənbə
həmin mənbə
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.53
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.56
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.56
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.57
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh 57
Rza, İnayətullah , həmin mənbə, səh.58
Bartold,V, V, Xəzər dənizinin ətraf mövqeyi İslam dünyasında
pan türkizm :19-cu əsrin sonunda milliyətçi ideologiya və mədəni siyasi hərəkat
Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin, “Azərbaycan respublikası- yaranması və indiki vəziyyəti”, səh. 108
həmin mənbə, səh.4-5-6

Mənbələr:

ابن خردادبه، المسالك و الممالك، ترجمه سعید خاكرند، مؤسسه مطالعاتو انتشارات تاریخی میراث ملل، تهران 1371.
ابواسحق ابراهیم اصطخری. مسالك وممالك ترجمه فارسی (المسالك و الممالك) از قرن 5ـ6 هجری، به كوشش ایرج افشار، تهران 1368.
بارتولد. واسیلی ولادیمیروویچ. جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخجهان اسلام. ترجمه لیلا ربن شه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1375.
بارتولد، ویلهلم. تذكره جغرافیای تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور (طالب‌زاده) انتشارات توس تهران 1372 چاپ سوم.
بریان، پیر Pierre.Briant تاریخامپراتوری هخامنشیان (از كورش تا اسكندر) ترجمه مهدی سمسار. نشر زریاب، تهران 1377،جلد 2.
تاریخ ایران (از سلوكیان تا فروپاشی دولت ساسانیان) جلد سوم قسمت دوم،پژوهش دانشگاه كیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، انتشاراتامیركبیر، تهران 1377.
جهانگیر میرزا، تاریخ نو ـ شامل حوادث دوره قاجاریه از 1240 تا 1267 قمری. انتشارات علی‌اكبر علمی، تهران 1327.
حمداله مستوفی قزوینی. نزهه القلوب، به كوشش دبیر سیاقی، انتشارات طه 1378
دیاكونوف، ا، م. تاریخ ماد،ترجمه كریم كشاورز، انتشارات علمی و فرهنگی ـ تهران 1379.
رضا، عنایت‌ اله، اراناز دوران باستان تا عهد مغول، نشر وزارت خارجه تهران 1380.
رضا، عنایت‌اله. آذربایجان و اران (آلبانیای قفقاز)، انتشارات ایران زمین، تهران 1360.
رئیس‌نیا،رحیم. تاریخ عمومی منطقه شروان. مركز چاپ و انتشارات وزارت خارجه تهران 1380.
رئیس‌نیا، رحیم. ماده پان‌تركیسم، مندرج در دانشنامه جهان اسلام. تهران 1379.
رسول‌زاده، محمدامین. جمهوری آذربایجان (چگونگی شكل‌گیری و وضعیت كنونیآن)، ترجمه تقی سلام‌زاده، نشر شیرازه، تهران 1380.
زریاب خویی، عباس. آذربایجانـ ماده تاریخ و جغرافیای تاریخی آذربایجان، مندرج در دایره المعارف بزرگ اسلامی نشرمركز دایره المعارف بزرگ اسلامی ج 1.
زكریابن محمدبن محمود قزوینی. آثار البلادو اخبار العباد. ترجمه جهانگیر میرزا به تصحیح میرهاشم محدث. انتشارات امیركبیر 1373.
سامی شمی‌الدین محمد، قاموس اعلام تركی، ج 2، استانبول 1316 هـ .ق.
صدرالدین ابوالحسن علی‌بن ناصربن علی حسینی. زبده التواریخ ـ اخبار امراء وپادشاهان سلجوقی، مصحح متن عربی دكتر نورالدین، ترجمه رمضان علی روح‌الهی. انتشاراتایل شاهسون بغدادی، تهران 1380.
علی‌اف، اقرار. تاریخ آتورپاتكان. ترجمه شادمانیوسف. نشر بلخ تهران 1378.
فقیه، جمال‌الدین. آتورپاتكان (آذربایجان و نهضتادبی). انتشارات علمی تهران 1346.
كسروی، سیداحمد. كاروند كسروی. به كوشش یحییذكاء. شركت سهامی كتابهای جیبی، تهران 1356 چاپ دوم.
لسترنج، گای. جغرافیایتاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ترجمه محمود عرفان، شركت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران 1364.
ماركوارت، یوزف. ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه دكترمریم میراحمدی، انتشارات اطلاعات، تهران 1373.
محمدحسین خلف تبریزی، متخلص بهبرهان، برهان قاطع، به اهتمام دكتر محمد معین، جلد 1، تهران 1342
مشكور،محمدجواد. نظری به تاریخ آذربایجان، انتشارات كهكشان تهران 1375.
Islam Ansiklopedisi, cilt, 2, Istanbul, 1970, S.93.