Azərbaycan Servisi/Aran Agentliyi
Vəli Cabbari
Xülasə
Azərbaycan respublikası əhali baxımdan İslam dünyasının ikinci Şiə ölkəsidir.ancaq bir çox daxili və xarici təşkilatlar Azərbaycan respublikasında şiələrin az olduğunu iddia edirlər.halbuki bu ölkənin şiələrinin sayı 80%-dan coxdur.
Giriş
Hər bir ölkənin sosioloji xüsusiyətini araşdırmaq üçün elmi və dəqiq statistikaya ehtiyac var.Azərbaycan respublikasında dəqiq və elmi şəkildə statistika olmadığına görə dövlət öz siyasətlərinə uyğun olaraq statistikalarda dəyişikliklər edir.sovet hakimiyyəti dövründə dəqiq və elmi şəkildə statistikalar var idi, ancaq bugünkü hakimiyyət Azərbaycanda etinklərin, məzhəblərin və ... saylarını bildirmir.
Bu məqlədə çalışacayıq keçmişdəki statistikaları nəzərdə alaraq Azərbaycan respublikasında mövzud olan məzhəblərin sayı haqqında dəqiq məlumat əldə edək.
Azərbaycan respublikasında yaşayan etniklərin saylarını da dəyişiblər.belə ki,Azərbaycan respublikasında əhalinin 10% -dan çoxunu talışlar təşkil etməsinə baxmayaraq rəsmi statistikalarda bu mövzu qeyd olunmayıb və ya saylarını çox az(2%)göstərirlər.
Qarabağ böhranı və Ermənistanla Azərbaycan arasında baş vermiş müharibə Qarabağ muxtar respublikada və ətraf rayonlarda etniklərin sayını dəyişdirdi.Qarabağda yaşayan əhali müxtəlif şəhərlərə, xüsusi ilə Bakıya mühacirət ediblər.
Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra yalnız bir dəfə 1991-ci ilin 27 yanvar ayında əhalinin sayı məlum edildi və hər ilin statistikası 1991-ci ilin statistikası əsasında təyin edilir.
İqtisadi problemlərə görə bu respublikanın bir çox əhalisi qonşu ölkələrə, xaüsusi ilə Rusiyaya mühacirət edib.qeyri-rəsmi statistikaya əsasən Azərbaycanın 2 milyon əhalisi xaricdə yaşayır.
Əhalinin sayı
1999-cu ilin 27 yanvar ayının statistikasına əsasən bu ölkənin 7/953/400 nəfər əhalisi var.bunlardan 4/064/300 nəfəri(51.1%)şəhərlərdə və 3/889/100 nəfər(48.9%)kəndlərdə yaşayır.
2008-ci ilin hesabatına əsasən əhalinin sayı 8629900 nəfərə çatıb.4464800 nəfər(51.7%)şəhərlərdə, 4165100 nəfər(48.3%)kəndlərdə yaşayır.Azərbaycan respublikası ötən 8 ildə 1/16% nəfər artım müşahidə olunur.
2009-cü ilin statistikasında da artım müşahidə olunur.belə ki, 2008-ci ilin hesabatına əsasən 2009-cu ildə 100 min nəfər və 1.2% əhalinin sayı çoxalaraq 8/730/000 nəfərə çatıb.hər bir kvadratda 101 nəfər yaşayır.51.7% şəhərlərdə, 48.3% kəndlərdə yaşayır.49% kişi, 51% qadın təşkil edir.hər 1000 nəfər kişiyə 1027 nəfər qadın var.yəni 53.9% oğlan uşağı, 46.1% qız uşağı doğulub.23% əhali 0-14 yaşında, 70% 14-64 yaşında, 7% əhalinin yaşı 65-dən yuxarıdır.31.2% əhali 14-29 yaşındadır.(www.azstat.org-2007 və Azərbaycan respublikasın 2009/01/23 statistikası)
2005-ci ildən 2008-ci ilə kimi əhalinin yaşı
| Qadınlar kişilərə görə | Faiz | Əhalinin sayı(min nəfər) | ____ |
| 2008 | 2007 | 2006 | 2008 | 2007 | 2006 | 2008 | 2007 | 2006 | İl |
| 1026.7 | 1029.2 | 1031.8 | 100 | 100 | 100 | 8629.9 | 8532.7 | 8436.4 | Bütün əhali |
| 854.4 | 854.2 | 856.3 | 7.5 | 7.1 | 7.1 | 647.0 | 639.7 | 600.9 | 0-4 yaş |
| 875.9 | 890 | 892.1 | 6.7 | 7.2 | 7.2 | 575.7 | 569.2 | 606.6 | 5-9 yaş |
| 930.1 | 936.9 | 939.3 | 9.6 | 10.2 | 10.2 | 831.3 | 822.0 | 859.3 | 10-14 yaş |
| 9498 | 950.6 | 953 | 10.9 | 11 | 11 | 939.0 | 928.4 | 930 | 15-19 yaş |
| 958.1 | 959.7 | 962.3 | 9.9 | 9.6 | 9.6 | 8543 | 8447 | 812 | 20-24 yaş |
| 1017.1 | 1039.1 | 1041.4 | 8.2 | 8.1 | 8.1 | 706.8 | 698.8 | 680.4 | 25-29 yaş |
| 1021.8 | 1105.5 | 1108.6 | 7.2 | 7.2 | 7.2 | 621.7 | 614.7 | 605.8 | 30-34 yaş |
| 1117.5 | 1121.3 | 1124.5 | 7.6 | 7.8 | 7.8 | 652.4 | 645.1 | 66.5 | 35-39 yaş |
| 1121.1 | 1108.1 | 1110.4 | 8.0 | 8.2 | 8.2 | 691.9 | 644.1 | 688.2 | 40-44 yaş |
| 1072.1 | 1070.3 | 1073.2 | 7.5 | 7.3 | 7.3 | 649.4 | 642.1 | 611.8 | 45-49 yaş |
| 1086.9 | 1076.3 | 1079.4 | 5.0 | 4.6 | 4.6 | 427.2 | 422.4 | 384.9 | 50-54 yaş |
| 1097 | 1104.3 | 1106.4 | 3.3 | 3 | 3 | 283.3 | 280.1 | 255.3 | 54-59 yaş |
| 1193.7 | 1192.4 | 1194.7 | 1.6 | 1.7 | 1.7 | 139.3 | 137.7 | 142 | 64-64 yaş |
| 1276.3 | 1285.7 | 1287.3 | 2.7 | 2.9 | 2.9 | 231.5 | 228.9 | 248.4 | 65-69 yaş |
| 1149 | 1451.9 | 1458.2 | 4.3 | 4.2 | 4.1 | 379.1 | 374.8 | 350.3 | 70 və yuxarı yaş |
əhalinin yaşamağa olan ümidi
bu respublikada qadınların yaşamağa olan ümidləri kişilərdən çoxdur.əksər əhali siqaret çəkir, əhalinin əksəriyyəti kasibdir. kiçik şəhər və kəndlərdə gigiyena səviyəsi aşağıdır.və bu məsələ ömrün az olmasına səbəb olub.
əhalinin yaşamağa olan ümidi, 1995-ci ildən 2008-ci ilə kimi
| Qadınlar | Kişilər | Bütün | İl | Qadınlar | Kişilər | Bütün | İl |
| 75.1 | 69.4 | 72.2 | 2002 | 73.8 | 66.3 | 70.2 | 1996 |
| 75.2 | 69.5 | 72.3 | 2003 | 74.6 | 67.4 | 71.2 | 1997 |
| 75.2 | 69.6 | 72.4 | 2004 | 75 | 67.9 | 71.6 | 1998 |
| 75.2 | 69.6 | 72.4 | 2005 | 75.1 | 68.1 | 71.6 | 1999 |
| 75.2 | 69.6 | 72.4 | 2006 | 75.1 | 68.6 | 71.8 | 2000 |
| 75.1 | 69.7 | 72.4 | 2008 | 75 | 68.6 | 71.9 | 2001 |
Evliliklər və Boşanmalar
Azərbaycan respublikası qədim adət-ənənəyə sadiq qalıb.ötən 20 ildə iqtisadiyyatın zəifliyi evliliyin az olmasına və boşanmaların çoxalmasına səbəb olmuşdur.ancaq bu məsələ gözə çarpan deyil.
Evliliklər və Boşanmalar, 1995-ci ildən 2005-ciilə kimi
| Hər min nəfərdə | Kişilər | Bütün Əhali | İL | Hər min nəfərdə | Kişilər | Bütün Əhali | İl |
| Boşanmalar | Evliliklər | Boşanmalar | Evliliklər |
| 0/7 | 5.2 | 5738 | 41661 | 2002 | 0.7 | 5.1 | 5598 | 38572 | 1996 |
| 0/8 | 6.9 | 6671 | 56091 | 2003 | 0/8 | 6.1 | 5806 | 46999 | 1997 |
| 0/8 | 7.6 | 6914 | 62177 | 2004 | 0/7 | 5.2 | 5657 | 40851 | 1998 |
| 1.1 | 8.7 | 8895 | 71643 | 2005 | 0/6 | 4.8 | 5013 | 37382 | 1999 |
| 0/9 | 9.5 | 7817 | 79443 | 2006 | 0/7 | 5 | 5478 | 39611 | 2000 |
| 1 | 9.7 | 8340 | 81758 | 2007 | 0/7 | 5.2 | 5382 | 41861 | 2001 |
Şəhər və kənd əhalisi
Bu ölkənin şəhər və kənd əhalisi demək olar ki bərabərdir.2 milyondan çox əhali Bakıda yaşayır.bu respublikanın böyük rayonlarında, Gəncə və Sumqayıtda 300 min nəfər yaşayır.bu respublikanın 65 rayonu var.statistika məlumatına əsasən əhalinin 51%-i şəhərlərdə, 49%-i kəndlərdə yaşayır.ancaq bu məlumatlar həqiqətə uyğun deyil.şayəd Bakının ətrafı kənd hesab edilib.
Şəhər və kənd əhalisi, 1999-cu ildən 2008-ci ilə kimi
| İl | Bütün Əhali | Kənd/Şəhər | Bütün Əhalinin Faizi |
| Şəhərli | Kəndli | Şəhərli | Kəndli |
| 2002 | 8141.4 | 4130.1 | 4011.3 | 50.7 | 49.3 |
| 2003 | 8202.5 | 4154.3 | 4048.2 | 50.7 | 40.3 |
| 2004 | 9265.7 | 4254.3 | 4011.4 | 51.5 | 48.5 |
| 2005 | 8347.3 | 4298.3 | 4049 | 51.5 | 48.5 |
| 2006 | 8436.4 | 4356.6 | 4079.8 | 51.6 | 48.4 |
| 2007 | 8532.4 | 4397.6 | 4135.1 | 51.5 | 48.5 |
| 2008 | 4165.1 | 4464.8 | 8629.9 | 51.7 | 48.3 |
Əhalinin artımı
Sovet dövründən etibarən və siyasi, iqtisadi, ictimai məsələlərə görə əhalinin artımı kontrol altına alınıb.
Əhalinin artımı, 1995-ci ildən 2007-ci ilə kimi
| İl | Əhali | Hər min nəfərdə |
| Doğum və Ölüm | Ölümlər | Təbii artım | Doğum və Ölüm | Ölümlər | Təbii artım |
| 2002 | 110715 | 46522 | 64193 | 13/8 | 5/8 | 8 |
| 2003 | 113467 | 49001 | 64466 | 14 | 6 | 8 |
| 2004 | 131609 | 49568 | 82041 | 16/1 | 6/1 | 10 |
| 2005 | 141901 | 51962 | 89939 | 17/2 | 6/3 | 10/9 |
| 2006 | 148946 | 52248 | 96968 | 17/8 | 6/2 | 11/6 |
| 2007 | 151963 | 53655 | 98308 | 18 | 6/3 | 11/7 |
Şiələrin sayı haqqında olan ixtilaflar
1. Bir sıra dinçilər, o cümlədən Hacəli Ekram Əliyev, bu ölkənin şiəlrini 85-dən 95%-ə kimi olduğunu bildirir.iddia edir ki, siyasi məsələlərə görə şiələrin sayını az göstərilir.onların fikrincə, sünnilər yalnız Azərbaycan respublikasının şimalında yaşayırlar.Azərbaycanın dini ruhaniləri 83% əhalinin şiə olduğunu deyirlər.(Pəjuhe, 1384, səh 36)
2. “Britanika”ensiklopediyanın məlumatına əsasən 2005-ci ildə Azərbaycan respublikasında şiələrin sayı 80.44%, sünnilərin sayı isə 19.56%-dir.
3. “Wikipedia” 2005-ci ildə 67 ölkədə yaşayan şiələrin sayını elan etdi.bu məlumatlara əsasən Azərbaycanda 80% şiə var.
4. İbrahim Balcının fikrincə, Azərbaycanda 80% çox Şiə yaşayır.
5. Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyin saytı, Yeni Şərq saytı və müxtəlif beynəlxalq saytlara əsasən Azərbaycanda 75% əhali şiə məzhəbdir.
6. “Şiə geopoltik”adlı kitabın müəllifi, fransua Tual və “Azərbaycan Respublikası)(xarici işlər naziri)müəllifi, Behnaz Əsədinin fikrlərinə görə Azərbaycanın 70% şiədir.
7. Hedayət Orucov, şiələrin sayını 65%, sünnilərin sayını isə 35% elan edir.bu iddialar ölkə daxilində müxtəlif etirazlara səbəb olub.
Mehdi Nəlbəndi, “Azərbaycan respublikasına səfər”(Bakı 2001)adlı kitabında yazır:- “ruslar Azərbaycanın şiələrindən qorxurlar.İran sərhədinə yaxınlaşdıqca kasıbçılıq çoxalır.əvvələr şiələr 85%, sünnilər 15%.sonralar isə şiələr 75%, sünnilər 25%.indi isə şiələr 55%, sünnilər 45%, yəqin sabah şiələrin sayını 35%, sünniləri isə 65% elan edəcəklər?!”(Nəlbəndi, 1382, səh 43)
Yazıçının fikrincə, hər bir fikir dəqiq və elmi şəkildə araşdırılmalıdır, ancaq Azərbaycanda əhalinin 80-85% şiə məzhəbdir.əgər Azərbaycanın sayını 80% nəzərdə alsaq, Azərbaycanın son statistika məlumatına əsasən bu ölkənin şiələri
6 984 000 nəfərdir.
Əhalinin Artımı
2008-ci ildə 151. 963 uşağ dünyaya göz açıb və həmin ildə ölənlərin sayı 53. 655 nəfərdir.bu ölkənin əhali artımı 98.308 nəfərdir, artım baxımından 1.17%-dir.1995-ci ildə əhali artımı 1.2% çox deyil və 2002-ci ildə /.8 % aşağı deyil.beləliklə bu respublikada əhali artımı standartdır.
Qeyd: bu ölkədən mühacirət edənlərın sayı dəqiq olmadığına görə əhalinin artımını dəqiq hesablamaq mümkün deyil.
Əhalinin çoxluğu
2008-ci ilin statistikasına əsasən 8. 629.900 nəfərdir.bu ölkənin sahəsi 86600 km2dir.buna əsasənən əhali çoxluğu 99.652 nəfərdir.(ölkənin statistikasına əsasən 101 nəfərdir.)
Yaşayış bölgələri məlum olmadığına görə, Qarabağ böhranı və ermənilər tərəfindən 20% ərazinin işğal edilməsi və iqtisadi qaynaqlar haqqında dəqiq məlumat olmadığına görə yaşayış və iqtisadi bölgələr haqqında məlumat yoxdur.
Qadın və kişlərin sayı
Respublikanın 49% kişi, 51% qadındır.hər bir 100 kişiyə 102.7 qadın var.halbuki doğulanların 53.9% oğlan, 46.1% qız uşağıdır.
Yaşlı və cavanların sayı
2008-ci ildə 0-15 yaşlı əhali 2/054/000 nəfərdir və ölkənin 23.8% təşkil edir.65-dən yuxarı 610/600 nəfərdir və ölkənin 7% təşkil edir.
0-15 yaşlı əhali 40% -dan çox olduğu zaman ölkə cavan ölkədir.10% çox əhalinin yaşı 65-dən çox olsa, ölkə yaşlı ölkədir.beləliklə Azərbaycan respublikası nə cavan və nə də yaşlı ölkədir.
İşləyənlərin sayı
Ölkənin 15-dən 65 yaşa kimi 5/ 965/300 nəfər, 65 yaşdan yuxarı və həmçinin 0-14 yaş arası (qeyri-fəal insanlar)2/664/600 nəfərdir.beləliklə ölkədə işləyənlərin sayı 2.23-dür.
Doğulanların sayı
2007-ci ildə 8.532.700 nəfər və bütün doğulanların sayı 151.963 nəfərdir.beləliklə 17.81 doğulan var.2004-cü ildə 16.1, 2005-ci ildə 17.2, 2006-cı ildə 17.8 idi.
Ölənlərin sayı
2007-ci ildə hər 1000 nəfərdən 6.3 ölən var.1995-ci ildə 6.7, 2001-ci ildə 5.7-dir.
Ölən uşaqların sayı
2007-ci ildə bir yaşdan aşağı ölən uşaqların sayı 12.1 nəfər idi.1995-ci ildə 23.3, 2006-cı ildə 11.9 .bu məlumata əsasən oğlan uşaqlarına görə qız uşaqları az ölüb.
Dini fərqlər
Azərbaycan respublikasında müxtəlif dinlər mövcuddur.respublikanın 93% müsəlmandır.(Azərbaycan respublikasının dini orqanı, 1387/2/17).bu respublikada yəhudi, xristian və ... dinləri də mövcuddur.şiələr əksəriyyət təşkil edir.
Şiələrin yaşadığı zonalar
Qəti şəkildə harada şiələr və ya sünnilərin yerləşdiyini söyləmək çətindir.sovet hakimiyyəti dövründə də bunu söyləmək çətin idi.müstəqillik dövründə isə sələfi, nurçu və ... təriqətlərin çoxalması və başqa bir tərəfdən isə bir sıra ictimai və iqtisadi problemlərə görə bir çox əhalinin mühacirət etməsi etnik tərkibin dəyişməsinə səbəb olub.ancaq bəzi məlumatlara əsasən şiələr Azərbaycanın hər bir bölgəsində yaşayır.əksər şiələr şimali zonalarda, Şirvan bölgəsində yaşayırlar.Bakı və ətraf rayonlarda 3 milyon nəfərdən çox, cənub və İran İslam Respublikası ilə qonşu bölgələr, xüsusi ilə Astara, Lənkəran, Masalı, Lerik, Muğanın Mil zonası, Cəlilabad, Biləsuvar, Saatlı, İmişli, Naxcıvan muxtar respublikanın əksər bölgələri Şiə bölgəsidir.
Sünnilərin yaşadığı zonalar
Azərbaycan respublikasında qeyri-vəhabi təşkilatlar:1.Hənəfi 2. Türkiyənin dini cəmiyyətləri 3.nəqşbənd qrupları 4. Nurçular
Sünninin müxtəlif məzhəbləri Azərbaycanda fəaliyyət göstərə bilmədikləri üçün dağıldılar.HacSəlman Musayev Azərbaycanda sünni məzhəblərin Qafqaz Müsəlmanlar idarəsinin sədr müavinidir.
Hənəfilər
Sünni məzhəblərin arasında Hənəfilər əksəriyyət təşkil edirlər.hənəfilərin tarixi sənədlərinə əsasən daha çox Qazax, Touz, Ağstafa rayonlarında yaşayırlar.bu ərazilərdə hənəfilər yaşadıqları üçün vəhabilər daha çox Azərbaycan respublikasının şimalında, yəni Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayılı, Zakatala, Şəki, Qax və Balakəndə yaşayırlar.sələfilər və hənəfilərin geniş şəkildə yayılmasına əsasə səbəb xaricilər tərəfindən himayə edilməsidir.Bakıda və şiə zonalarda yaşayan cavanlar bu təriqətlərə üz tütüblar.sələfilər Bakıda tələbələri, müəllimləri və dövlət işçilərini özlərinə cəlb ediblər.hənəfilər Qazax, Touz, Ağstafada yaşayırlar.sovet hakimiyyəti dövrünü araşdırdığımız zaman məlum olur ki, Türkiyə türkləri həm siyasi, həm də dini sahalərdə Azərbaycanda müdaxilə ediblər.və nəticə etibari ilə hənəfilərin Azərbaycanda fəalyyətinə səbəb olublar.1992-ci ildən sonra yüzlərlə azərbaycanlı Türkiyəyə səfər edərək İlahiyyət elmi ilə məşğul olublar.BDU universitetin açılışında türklərin iştirakı olduğu üçün Azərbaycanın müxtəlif zonalarında bir sıra dini dərslər təşkil ediblər, Qafqaz universitetinin təşkili və həmçinin cavanlardan himayə etmək komitəsini təşkili, İslami tele-kalanı STV yayımlanması, Xəzər tele-kalanı, FM radiosunu yola salmaqla türklər hənəfinin yayılmasına səbəb olublar.
Nurçular
Nurçuların fəaliyyəti Sovet dövrünə qayıdır.nurçular Seyid Nursu və Fətüllah Gələnin ideologiyasına əsasən fəaliyyət göstərirlər.Elçibəyin hakimiyyəti dövründən nurçular Azərbaycanda fəaliyyət edirlər.(www.Ayna.az.2007) Nurçular elm və mədəniyyət inkişafı adına fəaliyyət göstərirlər.Çağ öyrətim mərkəzi onlara aiddir.elmi uğurlarına görə daha geniş şəkildə fəaliyyət göstərirlər.
Sələfilər
1988-89-cu ildən etibarən Bakıda fəaliyyətə başlayıblar.kimsə tərəfindən tanılmır.əski dindarların dediyinə görə sələfilərin banisi filstindən olan Səlimə aiddir.(Qəzzə bölgəsinə aiddir.)sovet dövründə BDU-nun Hüquq fakültəsində təhsil alıb.təhsil zamanı sələfiləri təbliğ edib.təhsil zamanı xalq arasında özünə yer ayıra bilməyib.müstəqillikdən sonra Şeyx Səlim Koveyti cəmiyyət tərəfindən Bakıya göndərilir.təhsil üçün cavanları Azərbaycandan Ərəbistana göndərir və ölkə daxilində kurslar təşkil edir.şimal zonalarında geniş şəkildə təbliğatlar aparır.sələfilər ilk fəaliyyəti İçəri şəhər “Ləzgi”məscidində olub.ancaq 1997-98-ci illərdə özlərinə aid məscid inşa ediblər.Cumə məscidi(Əbubəkr)məscidi Səlimin başçılığı ilə Nərimanov rayonunda təsis edildi.
Vəhabilər ikinci mərhələdə 1993-cü ildə geniş şəkildə fəaliyyətə başlayıblar.Çeçenlərin müharibəsi, Ərəb humanist qrupların təşkili vəhabilərin yayılmasına səbəb olub.çeçenlərin müharibə etdiyi zaman silahların idxalı və çeçenli qaçqınların Azərbaycana gəlməsi vəhabilərin fəaliyyətinə şərait yaradıb.1996-cı ildə Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi yeni dini təşkilatın”Cişüllah”fəaliyyətini elan etdi.bu təşkilatın məqsədi məzhəblər arasında ixtilaf yaratmaqdır.2000-ci ildə bu təşkilatın başçısı, Mübariz Əliyev həbs edildi.hal-hazırda sələfilər Bakıda “Əbubəkr”məsciddində toplaşırlar.sələfilər iki dəstəyə ayrılıblar.
Bu təriqətin əsas tərəfdarları Qamət Süleymanovun başçılığı ilə fəaliyyət göstərir.onun əksər tərəfdarları şimal zonalardan Ləzgi, Tat, Avarlardır.Qamət Süleymanov Qubanın Xınalıq rayonundandır.
2001-ci ilin 11 sentyabr hadisəsindən sonra Azərbaycan sələfiləri fəaliyyətlərini genişləndirdilər.hal-hazırda sələfilər iki qrupa-Qamət Süleymanovun başçılığı ilə fəaliyyət edir.ikinci qrup isə birinci qrupu Xəvaric adlandırır və radikaldir.dövlət və xalq belə bir təşkilatın varlığından təhlükə hiss edir.(www.xalqqazeti.com:2007) Şafeyilər
Şiə Azərbaycanda yayılmadan öncə əksər əhali şafeyi məzhəb idi.şafeyilər Azərbaycanın şimal rayonlarında Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayılı, Şəki, Qax, Balakən, Qəbələ, Oğuzda yaşayırlar və cavanlar arasında tərəfdarları var.hal-hazırda Azərbaycanın şimalında şafeyilər çoxdur.şafeyilər xaricdən himayə edilmədiklərinə görə hənəfi və sələfilər onların yerlərini doldurublar.və yavaş-yavaş aradan getmək üzərəindədirlər.Bakı İslami universitetdə şafeyi məzhəbi tədris edilir.sovet dövründə sünnilərin 65-70% şafeyi, 30-35% isə hənəfi idi.türklərin nüfuzuna görə hənəfi məzhəbinə aid dərslər şafeyilərə görə çox tədris olunur.(Ahadov:1995)
Bakı İslam universitetdə Şafeyi məzhəbinin fiqh dərsləri təşkil edilir.
Azərbaycan respublikasında məzhəblər arasında anlaşma və ixtilaflar
1501-ci ildə Şah İsmayıl Səfəvi İranda Şiəni rəsmi məzhəb elan etdikdən sonra Azərbaycan respublikası İranın bir əyaləti olaraq bu məzhəbi qəbul etdi.Qafqaz üstündə İran və Osmanlı dövlətləri arasında mühariblər olduğuna baxmayaraq Qafqazda neçə məzhəb öz varlığını qorudu.şiə və sünni məzhəblər arasında ixtilafların olmasına baxmayaraq bir-biri ilə çox anlaşırlar.sünnilər daha çox Azərbaycan respublikasının şimalında yaşayırlar.
Şiə və sünnilər arasında əlaqələr
Hər iki məzhəb arasında dostluq var.sovet dağıldıqdan sonra çoxlu dövlətlər çalışır bu iki məzhəb arasında ixtilaf yaratsın. Ancaq bu gün Azərbaycanda şiə və sünnilər öz aralarında birlik yaratmağa çalışırlar.(www.yenisharq.org:2008) Şiə və sələfilər arasında əlaqələr
Vəhabi və şiələr arasında ixtilaf çox nadir şəkildə görünür və bu ixtilaflara səbəb xarici dövlətlərin siyasəti nəticəsindədir.1385(2006)-ci ildə Mehdiabad, Biləcəri, Bizovna və bir neçə rayonlarda baş vermiş ixtilaflarda bir neçə nəfər şiə və vəhabi həbs edildi.hər gün tele-kanlar vəhabilərin siyasi, ictimai, əmniyyəti fəaliyyətlərində məhdudiyyətlərin olunduğunu elan edirlər.ötən illərə görə vəhabilərin fəaliyyəti azalıb.
1. Radikal sələfilər kitab və məqalələr nəşr etdirməklə şiələri kafir adlandırmağa çalışırlar.şiələrlə sələfilərin arasında olan ixtilafların biri də savadsız insanların bu qrupa üzv olmasıdır.müsəlmanlar daha çox bunları fikirləşirlər:saatı hansı qola bağlamaq, saqqalın uzunluğu, pencəyin ölçüsü, çantalarını neçə bağlanması, yeməkdə bıçaq və çəngəlin istifadəsi həramdır ya yox?(Mamadov, 2001, s 169)
Qeyri-islami dinlərin fərqi
Xristian
Sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra xristian missionerləri iqtisadi və etiqadı boşluqlardan istifadə edərək təbliğata başladılar və əhalinin xristianlaşdırdılar. “xristianlar ölkənin dini vəziyyətindən istifadə edərək Amerikaya tabe 29 təşkilatın yardımı ilə ölkəyə daxil oldular.(www.Azerbayjan.az:2007) Missionerlərin fəaliyyətində Rafiq Əliyevin, Azərbaycan respublikasının dini orqanının keçmiş rəisi, təsiri çox idi.Allahşükür Paşazadə ilə ixtilafda olan Əliyev, 5 il məsuliyyətində ziyarətgahlarda toplaşan maddi gəlirə sahib olmaq istəyirdi və həmin məsələ səbəb oldu ki, o vəzifəsindən kənarlaşdırılsın.xristian missionerlər bu fürsətdən istifadə etdilər.Azərbaycanda xristianlara aid katolik, protest, pravoslav... mövcuddur.dövlət sənədlərində hər 5 məzhəbin fəaliyyət etməyə icazələri var.
Ortodoks dini mərkəzləri
Azərbaycan respublikasında dini və mənəvi azadlıqlara görə xristianların əksəriyyəti Rus pravoslavların kilsələri təşkil edir.1991-ci ildən sonra “Can Mironusts”(1907-ci ildən etibarən Taqiyev idraə etmişdir.)rus pravoslavlara verildi.bu kilsənin açılışında keçmiş prezident H.Əliyev və dövlət adamları iştirak etmişdir.1999-2000 illərində müxtəlif kilsələr Azərbaycanda inşa edildi.hal-hazırda Bakıda 3 kilsə, Gəncə və Xaçmazda 1 Rus pravoslavlara aid kilsə fəaliyyət edir.
Roma Katoliklərin dini mərkəzləri
1999-cu ildə Roma katoliklərin fəaliyyətlərinə icazə verildi.2002-ci ilin May ayında Roma katoliklərin rəhbəri, Bakıya səfər etdi.2003-cü ilin aprel ayında Rus partiyaların başçısı, Vartus Azərbaycana səfər edərək dövlət adamları, müsəlmanlar, xristan və yəhudi din xadimləri ilə görüşdü.2008-ci ilin mart ayının 7-də “Müqəddəs Məryəm”adlı katolik kilsəsi Bakıda açıldı.
Qafqaz ruhanilər idarəsinin başçısı, Allah Şükürpaşazadə, Azərbaycanda din azadlığın olduğunu iddia etdi.Simon İxilov, dağ yəhudilərin başçısı, dedi: Azərbaycanda dinə zidd heç bir siyasət yürüdülmür.(www.apa.az:2007:2008) Gürçülərin pravoslavların kilsəsi
Gürcü pravoslavları Azərbaycanın şimalında, Qax, Zakatala, Balakəndə yaşayırlar.əksəriyyəti Gürcü dilində danışır və Qax şəhərində pravosalavlar kilsəsinə tabedirlər.Zakatala və Balakəndə yaşayan Gürcü xristianları İslam dinini qəbul etməkdədirlər.Qax şəhərində yaşayan Gürcü xristanlar, öz kilsələrində fəzliyyət edirlər və bu xristianlar pravosalavlara tabedirlər.
Udin və Albanların mərkəzi
Azərbaycanın qədim xalqlardan biri də udinlərdir.qədim zamanlarda mühacir albanlılar İslam dini qəbul etdikdən sonra öz dinlərində qaldılar.dünyada udinlərin sayı 10.000 nəfərdir.Azərbaycanda isə udinlərin sayı 6000 nəfərdir.2003-cü ildə udin və albanlıların kilsəsi açıldı.2003-cü ildə Şəkinin kiş kəndində onlara aid kilsə açıldı.2006-cı ilin may ayında Qəbələnin Niç kəndində “Yelsi”adında kilsə təmir edilərək istifadəyə verildi.indi Udin və albanlıların dini rəhbəri, Rabert Mobili-BDU-nun müəllimi-dir.
Protestanlar
Sovet dövründə bəzi Rus protestanları var idi.ancaq Avropa protestləri Azərbaycana mühacirət etdilər.sovet dağıldıqdan sonra qərb dövlətləri tərəfindən protest missionerlər Azərbaycana göndərildi.və geniş şəkildə onlar fəaliyyət edirlər.
Yəhudilər
Azərbaycan yəhudiləri üç hissəyə ayrılır:
1.Avropa-Aşknazı yəhudilər 2. Dağ yəhudiləri 3.Gürcü yəhudiləri “bütövlükdə ölkədə yəhudilərin sayı 16 000 nəfərdir.onlardan 11000 nəfər dağ yəhudiləridir.6000 nəfər yəhudi Bakıda, 4000 nəfər Qubada, 1000 nəfər Azərbaycanın şimal bölgələrində yaşayır.Aşknazı yəhudiləri 4300 nəfərdir.onlar Bakıda və Sumqayıtda yaşayırlar.Gürcü yəhudiləri 700 nəfərdir.(www.Azerbayjan.az:2008) 2500 ildən çoxdur ki yəhudilər Azərbaycanda yaşayır.onların əksəriyyəti Azərbaycanın şimal-şərqində, Quba, Oğuz, Şirvan bölgəsində Göyçayda yaşayırlar.hal-hazırda Bakıda 3 və Qubada 1 yəhudi mərkəzi fəaliyyət göstərir.
2003-cü ilin Mart ayında və həmin ilin sentyabr ayında Bakıda beynəlxalq təhsil mərkəzi “Xabadliobaviç” fəaliyyətə başladı.2006-cı ilin oktyabr ayının 5-də 222 No-li əmrə əsasən Qubanın Qırmızı kəndində ibtidai sinif məktəbi açıldı.Azərbaycan dövləti erməni labilərinə qarşı olaraq Yəhudi labilərini himayə edir.misal üçün 2003-cü ilin aprel ayında Azərbaycanın keçmiş prezidenti, H.Əliyev, yəhudi təşkilatı MDB, Rusiyanın İsrail yəhudilərinin başçısı və bir sıra Yəhudi təşkilatlarla görüşdü:- Azərbaycan, yəhudiləri həmişə dinc şəraitdə yaşadıb.mən sizin arxanızdayam və heç bir zaman Azərbaycanda dinə zidd siyasət yürüdülməyəcək.Azərbaycan yəhudiləri azad şəkildə dini mərasimlərini icra edirlər.(www.news.terend.az.2007 və www.bizimasr-az.com) Azərbaycan yəhudiləri, İsrail və qərb ölkələrində yaşayan yəhudilərlə geniş şəkildə əlaqələri var.
Qeyri-rəsmi təriqətlər
Bəhayilər
XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda qadağan edilmiş dini qruplar fəaliyyətə başladılar.hal-hazırda Azərbaycanda iki bəhayi qrup fəaliyyət göstərir.onlardan biri Bakıda və o biri qrup isə Sumqayıtda fəaliyyət göstərir.bəhayilər İsveç və Hindistanda yaşayan bəhayilərlə bərabər 1992-ci ilin may ayının 22-də yəhudi konqresini təşkil etdilər və ondan sonra öz fəaliyyətlərini rəsmiləşdirdilər.
Azərbaycanda bəhayilər 1993-cü ildə fəaliyyətə başladılar.2002-ci ildə fəaliyyətlərinin müddəti uzandırıldı.2004-cü ildə bəhayilərin ruhaniləri rəsmi şəkildə fəaliyyətə başladı.bu gün Azərbaycanın 18 bölgəsində bəhayilər yaşayır.onların 9 dini təşkilatı fəaliyyəti göstərir.
Krişnalar
Azərbaycan respublikasında, xüsusi ilə Bakıda krişna fəaliyyət göstərir.onların mənşəyi Hindistandandır.
Dini təşkilatlar və qruplar
Azərbaycan respublikasında şiə dini təşkilatların məhdudiyyəti çoxdur.hakimiyyət məscid, ziyarətgah, dini orqanlar və dini cəmiyyətlərə nəzarət edir.Gündüz İsmayılov, Dini qrupların sədri, dedi:- 520 qrup və dini təşkilat Azərbaycanda fəaliyyət göstərir.onlardan 32 qrup qeyri-islami təşkilatlardır.(www.Turan:2008, Nov,5)şiələr əksəriyyətdə olmalarına baxmayaraq sünnilərə görə dini təşkilatları azdır.
Azərbaycan respublikasında etnik müxtəlifliyi
Azərbaycan respublikasında müxtəlif etniklər yaşayır.bunlar İromi, Qarapapaq, Padrı, Şahsevən və Qaradağ.bu etniklərin bəzisi ölkənin daxilində və bəziləri İran və Türkiyədə yaşayırlar.İromi qərbdə və yuxarı dağlıq Qafqazda yaşayırlar.əkinçilik və maldarlıqla məşğuldurlar.Azərbaycanın məşhur etnik qrupu Qarapapaxlar qərbdə və bir hissəsi Gürcüstan və ermənistanda yaşayır. Padərı şərqdə, Şahsevən cənub və Muğan bölgəsində yaşayır.Qaradağlılar İranın şimal-qərbində yaşayırlar. (Əsədikiya, 1376, səh 29)
Azərbaycan respublikasında əksər əhali Azəridir.bəzilərin fikrincə, Azərilər Türk mənşəlidir.Azərbaycanda erməni-azəri müharibəsinə görə Azərbaycanda yaşayan ermənilər azdır.Azərbaycanda yaşayan başqa etniklər ləzgilər, avarlar və dağıstanlılardır.yəhudi, Ukranya və gürcülər azlıq təşkil edir.təxminən 2%-dir. ruslar Rusiyaya və yəhudilər israilə mühacirət etməklə onların sayı azalmaqdadır.(Əfşordi, səh 133)
Azərbaycan respublikasında Azərilər 82.7%, rus və erməni 5.6%, ləzgilər 2.4%-dir.(Əsədikiya, 1376, səh 23)
Etnik qrupları
1989-1999-cü illərdə etnik qruplarınsayları(Mohəmmədhüseyn Əfşordi, səh 131)
| 1989-cu illə 1999-cu ilin müqyisəsi | 1999 | 1989 | 1999 | 1989 | İllərə görə |
| Faiz | Sayı |
| 113.3 | 100.0 | 100.0 | 7953.4 | 7021.2 | Bütün |
| 124.1 | 82.2 | 82.7 | 7205.5 | 5805.0 | Azərilər |
| 103.9 | 1.8 | 2.4 | 178.0 | 171.4 | Ləzgilər |
| 36.1 | 1.5 | 5.6 | 141.7 | 392.3 | Ruslar |
| 30.9 | 1.0 | 5.6 | 120.7 | 390.5 | Ermənilər |
| 3.6 | 0.6 | 0.3 | 76.8 | 21.2 | Talışlar |
| 115.4 | 0.5 | 0.6 | 50.9 | 44.1 | Avarlar |
| 2.5 | 0.4 | 0.2 | 43.4 | 17.7 | Türkmənlər |
| 105.1 | 0.4 | 0.4 | 30.0 | 28.6 | Tatarlar |
| 89.6 | 0.2 | 0.5 | 29.2 | 32.3 | Ukranyalı |
| 119.2 | 0.2 | 0.2 | 15.9 | 13.3 | Suxurlar |
| 104.8 | 0.2 | 0.2 | 14.9 | 14.2 | Gürcülər |
| 106.9 | 0.2 | 0.2 | 131.1 | 12.2 | Kürdlər |
| 106.7 | 0.13 | 0.2 | 10.9 | 10.2 | Tatlar |
| 28.9 | 0.1 | 0.4 | 8.9 | 30.8 | Yəhudilər |
| 67.8 | 0.05 | 0.1 | 4.1 | 6.1 | Adinlər |
| 30.6 | 0.12 | 0.4 | 9.6 | 31.3 | Başqa tayfalar |
Müstəqillikdən sonra bu statistika dəyişilib:
1. Azərilər Qarabağdan qovulduqdan sonra dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan ermənilər Qarabağda yerləşdilər.
2. talışların sayı siyasəsi məsələlərə görə dəqiq qeyd olunmur.1991-ci ildə Talış və Muğan bölgəsi, Əli Ekram Hemmətovun başçılığı ilə istiqlalliyyətini elan etdi.ancaq istiqlalliyyəti uzun sürmədi.1989-cu ilin statistikasına əsasən 1 milyon talış Azərbaycanda yaşayır.300 min nəfər Bakıda və ətraf rayonlarda, 69 min nəfər Astarada, 40 min nəfər Yardımlıda, 144 min nəfər Masalıda, 54 min nəfər Lerikdə, 164 min nəfər Lənkəranda, 61 min nəfər Biləsuvarda, 133 min nəfər Cəlilabadda yaşayır.talışların əksəriyyəti şiə məzhəbdir.
3. sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra rus və ermənilər azaldılar.halbuki ölkənin statistikasında 5% göstərilir.hal-hazırda rusların sayı 5000 nəfərdən azdır və ermənilər Ermənistana köçüblər.
4. ləzgilər Dağıstan və Dərbənddə istiqlaliyyət elan etdilər.onların əksəriyyəti sünni məzhəb və ölkənin şimal bölgələrində yaşayırlar.onların sayı dəqiq elan edilmir.
5. Azərbaycanın istiqlalliyyətindən sonra yəhudilər işğal olunmuş Filistinə mühacirət etdilər.
Etnik azlıqları
Yəhudilər
Azərbaycanda yaşayan qədim etniklərdən biri də yəhudilərdir.Rus və Ukranya yəhudilərindən fərqli olduqları üçün dağ yəhudiləri adlanırlar.yəhudilər tat, türk və ləzgilərlə yaşadıqları üçün onların dillərini, adət, ənənələrini öyrəniblər.
10 000 nəfər yəhudi Azərbaycanda yaşayır.ruslar tərəfindən işğal edilən Azərbaycana Rusiya, Ukranya, Belarus, Polşa yəhudiləri mühacirət etdilər.yerli yəhudilərdən fərqli olduqları üçün onlara Rus cuhudları deyirlər.Rus cuhudların 20 min nəfəri Bakıda yaşayır.
Nəşr olunmuş statistkalara əsasən hal-hazırda 28 100 nəfər Yəhudi bu ölkədə yaşayır.
Ləzgilər
Ləzgilər dil, adət, ənənələrini qoruyublar.ancaq iqlim və ictimai dəyişikliklərə görə ləzgilərin dili bir neçə yerə ayrılıb.ləzgilərin əksəriyyəti dağlarda yaşayır.onların bəzisi Xəzərin kənarında yaşayır.ləzgilər Dağıstan mənşəlidirlər.onların sayı 370 000 nəfərdir, 16 000 nəfəri Azərbaycanda və Dağıstanın sərhədindində, Qusar, Zindan Moruq, Şirvanufka, Laza və Makada yaşayır.qalanları isə Dağıstanın cənubunda və Rusiyada yaşayırlar.əksər ləzgilər öz qəbilələri ilə ailə qururlar.XIX əsrə kimi müsəlmanların təsirində qalıblar.ləzgilər 18-ci əsrin sonlarında müsəlman olublar.ləzgilərin əksəriyyəti sünni məzhəbdir və şiələri azdır.Azərbaycanda iki ləzgi qrupu var.Kur və Avar.ləzgilərin digər tayfaları bunlardır: urinlər, hapitiyan, qəziziyan, buduğan, xinalıq
Talışlar
Siyasi məsələlərə görə talışlar ayrı bir etnik olduğu qeyd olunmayıb. Talışlar, tat, lahic və başqa İran mənşəli xalqlar kimi ana dilində təhsil almaqdan məhrumdurlar.onlar məcburiyyət qarşısında qalaraq Türk dilində təhsil alırlar.xalqın ikidilliliyi Ana dilin unudulmasına səbəb olub. “Qafqaz xalqı”adlı kitabın müəllifi talışlar haqqında yazıb: “buna baxmayaraq ki Talış dili indiyə kimi mövcuddur, ancaq bu dil get-gedə məhv olmaq üzrədir.bugün talışların əksəriyyəti ikidillidirlər. həm ana dilində, həm də Azərbaycan dilində danışırlar.
Kürdlər
Ermənilər və Qarabağ bölgəsində etniklər
Qarabağ muxtar respublikası Azərbaycana tabe idi.1988-ci ildə ermənilər tərəfindən Qarabağ işğal edildi.qədim zamanlardan etibarən ermənilərin ərazi iddiaları var və bu iddialar XX əsrdə şiddətləndi.
· Rusiyanın 1907-ci il inqilabında, Qarabağda erməni və azərilər arasında ixtilaf müşahidə olunurdu.
· 1917-ci ildə ermənilər Qarabağ haqqında öz ərazi iddialarına təkid etdilər.
· 1921-ci ildə Stalinin vasitəsi ilə Azərbaycan Qarabağı kontrol altına aldı.
· 1924-cü ildə dağlıq Qarabağ Azərbaycanın əyalətinə çevrildi.
· 1936-cı ildə Qafqaz sərhədləri məlum olduqdan sonra ermənilər öz narahatçılığını bildirdilər.
· 1963-cü ildə Qafqaz erməniləri Xoroşçova məktub yazaraq Qarabağın ermənilərə verilməsini tələb etdilər.1964-cü ildə yenidən təkliflərini irəli sürdülər.
· 1988-ci ildə Qarabağ ermənistana verildi.(Ərfəi, 1371, səh 157)münaqişələr az-çox davam edirdi. Sovet dağıldıqdan sonra münaqişə çoxaldı.ermənistanın ərazi iddiası münaqişəni gərginləşdirdi.1989-cu ilin statistikasına əsasən Qarabağ muxtar respublikasında 76.9% erməni, 21.5% azəri var idi.amma 1979-cu ildəki statistika məlumatına əsasən ermənilər 75.9%, azərilər isə 23.0 %-dir.iki ilin statistikasını müqayisə edəndə ermənilərin artımı 69% və Azərilərin artımı 1.9 %-dir.beləliklə 1979-cu ildə Qarabağın əhalisi 123076 nəfərdən 131839 nəfər olmalı idi.halbuki 1989-cu ildə 145450 nəfərdir.belə nəzərə gəlir ki, ermənilərin ərazi iddialarına görə 14000 nəfər erməni İrandan və Ermənistandan Qarabağa köç edib.1989-cu ildən etibarən ermənilərin sayı haqqında məlumat yoxdur.ermənilər İrandan, sovet respublikalarından, Avropa, Amerika, Orta Asiyadan Ermənistana və oradan Qarabağa mühacirət ediblər.1979-cu ildə Qarabağda yaşayan azərilərin sayı 37264 nəfər, ildə azərilərin artımı 1.9 %-dir, 1989-cu Azərilərin sayı 45000 nəfərə çatdı.beləliklə 4500 nəfər Azəri Qarabağdan qaçqın düşüb və ya 1988-ci ildə müharibə zamanı ölüblər.beləliklə 1979-1989-cu ildə ermənilərin sayı azərilərdən çox olduğu məlum olur.bu dövrdə azərilərin sayı 9% ermənilərin sayı isə 18.2% artıb.(Nəzafət, 1372-ci il, səh 326.Əmir Əhmədiyan, Mərkəzi Asiya və Qafqaz, No 4)
Bu böhrandan sonra Qarabağın və ətraf rayonların bütün azəriləri köçdülər və 1 milyon Azəri qaçqın düşdü.
etnik coğrafi amillər, geopoltik və sərhəd, mədəniyyət dəyişikliklərə görə, ermənilərin ərazi iddiası, xarici dövlətlərin müdaxiləsi və Azərbaycan dövlətinin acizliyi nəticəsində bu böhran indiyə kimi həll edilməyib.