Azərbaycan Servisi/Aran Agentliyi
Yazıçı: Hutən Dövləti
Türkmənçay müqaviləsi əsasında Qafqaz əyaləti İrandan ayrıldı.əslində Talışlar İrandan ayrıldıqdan sonra Qacar hakimiyyətinin və İranın ərazı bütövlüyü uğrunda çalışdılar.buna baxmaraq ki talışlar İrandan ayrılmışdılar, ancaq müxtəlif yollarlarla öz etirazlarını Türkmənçay müqaviləsinə bildirərək yenidən İrana tabe olmaq istəmişdilər.Sovet hakimiyyəti həm çarlarda olan siyasəti yürütdü, həm də yeni siyasətlərini: İranın parçalanması, Sovetdə yaşayan xalqlar etiraz etməmək üçün İran hakimiyyətini zəiflətmək, İranın sərvətlərinə sahib olmaq və sovetin yayılması.keçmiş sovet hakimiyyətində Azərbaycan respublikasının təşkili, İranın bir əyalətini Aran və Qafqaz adlandırılmaq, separatist Pişəvəri firqəsindən himayə etmək, Küristan respublikası, tudə partiyasını təşkil etmək, Dr.Musətdiq dövlətinə qarşı çıxmaq və ....sovet hakimiyyəti dağıdıqdan sonra 14 respublika müstəqil oldu.bu ölkələrdən 6 ölkə(Türkmənistan, Tacikistan, Aran və Talış(Azərbaycan)Özbəkistan, Ermənistan, Gürcüstan)İngiltərə və Rusiyanın vasitəsi ilə İrandan ayrıldı.bu ərazilərin mədəniyyətini dəyişdirmək üçün ruslar çox çalışdılar.ancaq bu səylərə baxmayaraq xalqın mədəniyyətini tam olaraq dəyişdirə bilmədilər .
Aran və Talış(Azərbaycan)respublikası
Müxtəlif siyasətlərin nəticəsi olaraq Qafqazda bir ölkə təşkil olundu və İran Azərbaycanından alışmış Azərbaycan adını bu ölkəyə qoydular.sovet hakimiyyətinin dağıldığını eşidən hər bir İransever çox sevindi və bir gün İrana tabe olaraq iranlılarla bərəbər yaşayacaqlarına ümid etdilər.ancaq faşist Türkiyə dövləti qondarma kimliklə pantürkism ölkə yaratmağa çalışdı.İranla Amerika arasında ixtilaflara görə Amerika bu siyasəti qəbul etdi və müxtəlif siyasətlərlə İranın nüfuzuna maneçilik törətdi.
İstiqlaliyyətdən sonra Aran və Talış(Azərbaycan)respublikasında siyasi fəaliyyətlər genişləndi.pantürkism məqsədlərə uyğun olaraq Ermənistanın hücumu qarşısında Azərbaycan Xalq partiyası təşkil olundu.ilk prezident seçkilərində Ermənistanla müharibə vəziyyətindən istifadə edərək saxtakarlıqla Ə.Elçibəy, prezidentliyə seçildi.Ə.Eliçibəy bir neçə dəfə Böyük Türkiyə ölkəsini yaratmaq iddiasında oldu.bu iddiaya əsasən İranın şimal bölgələri də olmalı idi.Ə.Elçibəyin iqtisadi və siyasi sahələrdəki acizliyinə görə xalq bir neçə rayonda, o cümlədən Gəncə, Lənkəranda və... etiraz etdi.1993-cü ilin 17 iyun ayında Ə.Elçibəy Naxçıvana qaçdı.onun ardınca Rusiya və Amerikanın razılaşması əsasında və H.Əliyevin təzyiqi altında İsa Qənbər epikerlikdən və başqa dövlət məmurları istefaya çıxaraq H.Əliyev, ilk məclis spikeri və sonra prezidentliyə seçildi. O dövrdə Aran və Talış(Azərbaycan)respublikasında Talış-Muğan respublikası təşkil olundu.
Talış-Muğan Respublikası
50 ilə yaxın tarixdən silinən talışlar, müstəqil respublika elan etdilər.1938-ci ildən etibarən bir milyon yarım Talışın sayı rəsmi sənədlərdən silindi.
1989-cu ildə yüz min Talışın milliyyəti iki günün ərzində dəyişdirildi.və milliyyətləri Azərbaycanlı yazıldı.Aran və Talış (Azərbaycan)respublikasında etirazlara cavab olaraq talışların sayını 21 000 nəfər elan edildi.yəni 1 milyon Talışın (25%)sayı 1%-dən aşağı göstərildi.(halbuki Talış kəndlərində yaşayan talışların sayı bundan çoxdur.)1
İlham Məmmədov, talışların rəhbəri bu haqda deyir2-Dr.Əbdolinin tərcüməsi-
“1993-cü ilin iyun ayının əvvəlində Gəncədə Surət Hüseynovun rəhbərliyi altında bu hadisə baş verdi.Surət Hüseynovdan ilk himayə edənlər lənkəranlılar idilər.onların başında Ələkrəm Hümmətov idi.Gəncə hadisələrindən himayə etmək üçün lənkəranlılar şəhərin mərkəzinə toplaşdılar.dövlət bu mitinqin qarşısını aldı.Ələkrəm Hümmətov və tərəfdarları şəhəri tərək etdilər.elə bu dövrdə Lənkəranda yerləşən “17”hərbi məntəqə Hümətovdan himayə etdi.
1993-cü ilin 15 iyunda Lənkəranın bələdiyəsi işdən çıxarıldı və Hümmətov bələdiyə seçildi və beləliklə Lənkəran xalqı və hərbi qüvvələr hakimiyyətin əleyhinə formalaşdılar.
1993-cü ilin 21 iyun ayında “17”hərbi məntəqə bəyannamə verdi: “böhranı vəziyyət və hərc-mərclik olduğuna görə “17”hərbi bölgə Lənkəran, Astara, Lerik, Yardımlı, Masalı, Cəlilabad və Biləsuvarın təhlükəsizliyini öhdəsinə alır və bu ərazilərdə Muxtar Talış Muğan respublikası elan edildi.1993-cü ilin iyun ayında məclis nümayəndələri, nazirlər və məşhur ziyalıların iştirakı ilə Lənkəranda iclas keçirildi.
Bu iclasda Talış Muğan muxtar respublikasının vəziyyəti araşdırıldı.ölkənin böhranı vəziyyətini nəzərə alaraq Talış Muğan respublikasında məclisin təşkili haqqında qərar verildi.
Oktyabrin 17-də Talış Muğan muxtar respublikada seçkilər oldu.7 rayondan 250 nümayəndən 216 nümayəndə məclisə seçildi.məclisin ilk iclasında Azərbaycanda Talış Muğan muxtar respublukasının təşkili təsdiqləndi.ikinci iclasda bu respublikanın konstitusiyası təsdiqləndi.Ələkrəm Hümmətov, prezident seçildi və Fəxrəddin Abbasov məslisin spikeri təyin edildi.muxtar respublikanın bayraqı məlum edildi.
Mərkəzi hakimiyyətin hücumuna görə, muxtar respublikada prezident təcrübəsizliyi, xalq H.Əliyevdən qorxduğu üçün muxtar respublika problemlərlə üzləşdi.nəhayət 1993-cü ilin oktyabr ayının 23-də Ələkrəm Hümmətov qan tökülməyə qarşı olduğu üçün muxtar respublika dağıldı. bütün rəhbərlər, prezident, müdafiə naziri və ...həbs edildi və bəziləri qaçmağa məcbur oldular.
Talış-Muğan respublikası və rəhbərlərin sonu
Qeyd olunduğu kimi Aran və Talış(Azərbaycan)respublikasında müxtəlif İran mənşəli xalqlar ermənilər, talışlar, avarlar, udinlər, tatlar, kürdlər, azərilərin kənarında yaşayırlar.bu ölkədə vahid hakimiyyətin olması çox vacibdir.ancaq bu ölkənin müstəqilliyindən sonra yalnız daxili siyasət deyil, bəlkə xarici siyasət pantürkism ideologiyası əsasındadır.müstəqilliyin ilk günlərində Qarabağ böhranının başlanmasına və bu müharibədə məğlubiyyətlərə səbəb səhv siyasətlərin yürüdülməsi idi.və bu siyasətlərin əsasında ölkənin 20% ərazisi işğal edildi.
Talış-Muğan respublikası dağıldıqdan sonra H.Əliyev, hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün bütün talış rəhbərlərini öldürdü və Amerikanın yardımı ilə Əliyev hakimiyyətini möhkəmlənirdi.
2001-ci ildə Əliyev hakimiyyəti Avropa şurasının kiçik xalqlar hüquq konvensiyasına üzv oldu.2002-ci ilin iyun ayında “Azərilər konqressi”təşkil edildi.və bu istiqamətdə qeyri-türk xalqları ortadan qaldırmaq üçün Dünya Azərilərin Konqressini bərpa edildi.bu konqresdə başqa Türk xalqlara və ölkələrdə yaşayan Azərilərə heç bir hörmət edilmədən İranda yaşayan azərilərin ayrılmasına təkid edildi. Hətta Gilan və Mazəndəranda yaşanları da Türk adlandırdılar.
Talış-Muğan rəhbərlərin sonları
Ələkrəm Hümmətov:Talış-Muğan respublikasının prezidenti
1995-ci ildə Ələkrəm Hümmətova edam hökmü verildi.1996-cı ilin fevral ayının 12-dən etibarən 2 il həbsdə saxlanıldı.hakimiyyət İnsan Hüquqları üzrə qrupların təzyiqi altında qalaraq edam hökmünü ömürlük həbsə dyişdirdi.
Nəhayət 2004-cü ildə həmin qrupların təzyiqi altında Hümmətov həbsdən azad edildi.həbsdən birbaşa hava limanına aparılaraq BMT qaçqın komitəsinə verildi və oradan Polşaya doğru sürgün edildi.hətta ona icazə verilmədi ki ailəsi ilə görüşsün.Əliyev hakimiyyəti Hümmətovu Azərbaycan milliyyətindən çıxarıtdı.
Hümmətov azadlıqdan sonra Talış xalqının azadlığı üzrə mübarizə edir.Hümmətov 1388(2009)-ci ildə İran dövləti və xalqına məktub yazaraq onlardan yardım istəyir.
Ələkrəm Hümmətovun İran dövləti və xalqına göndərdiyi məktub
Allahın adı ilə
200 ilə yaxındır talışlar öz ana yürdündan İrandan ayrılıblar.bütün bu müddətdə talışlar müxtəf faşist siyasətlərə məruz qalıblar, xüsusi ilə son17 ildə Talış xalqı təcrid olmaq üzrədir.
Azərbaycanın indiki hakimiyyəti pantürkisti siyasətləri yürütməklə talışları assimilyasıya edir.hakimiyyət talışların mədəniyyətini, tarixini başqa xalqa aid etməklə onların adını tarixdən silmək istəyir.bu gün dərsliklərdə Talş xalqı haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Buna misal olaraq 24 iyun ayında dilçi alim və “ تولیشی صدو”qəzetinin baş redaktoru, N.Ə. Məmmədov, heç bir sənəd olmadan “İran casusu”adlandırılaraq 10 il həbsə məhkum olub.hətta bu hökm vəkili olmadan ona verilib.
Biz, bu gün İran dövlətini və xalqını talışlardan və N.Ə.Məmmədovdan müdafiə etməyə çağırırıq.
Ələkrəm Hümmətzadə-Polşa
Pr.Hilal Məmmədov:Talış-Muğan respublikasının baş naziri
Hakimiyyətin hücumundan sonra Rusiyaya qaçdı.hakimiyyət 12 il ölkəyə daxil olmağına icazə vermədi.nəhayət 2005-ci ildə ölkəyə daxil oldu.hakimiyyətin təzyiqlərinə baxmayaraq Talış mədəniyyəti üzrə fəaliyyət göstərdi.Məməddov Tehranda dövlət adamları ilə görüşmək üçün və elmi konfranslarda iştirak etmək üçün bir neçə dəfə İrana səfər etdi.
Dr.Hilal Məmmədov fizik üzrə doktorantdır.hal-hazırda Avropa və Amerikanın siyasi təşkilatları H.Məmmədovu Aran respublikasında yaşayan xalqların müdafiəçisi kimi tanılır.