tarixi sənədlərdə göstərilir ki, məktəblərin əksəriyyəti Azərbaycanın Şirvanında və onun ətraf bölgələrində təsis edilmişdir
Əli Əsğər Şerdust/ARAN AGENTLİYİ
8-ci əsrdə Dəri dili və ədəbiyyatı müxtəlif cəhətlərdə inkişaf etmişdir.Bu dövürdə həm pars dili və ədəbiyyatı təkmilləşmişdir, həm də ətraf bölgələrə geniş şəkildə yayılmışdır. tənqidçilər bu qənaətə gəliblər ki, Səlcuqların himayəsi nəticəsində pars dili inkişaf etmişdir.
Yazıçı:Əli Əsğər Şerdust
Xülasə
8-ci əsrdə Dəri dili və ədəbiyyatı müxtəlif cəhətlərdə inkişaf etmişdir.Bu
dövürdə həm pars dili və ədəbiyyatı təkmilləşmişdir, həm də ətraf bölgələrə geniş şəkildə yayılmışdır. tənqidçilər bu qənaətə gəliblər ki, Səlcuqların himayəsi nəticəsində pars dili inkişaf etmişdir.Səlcuqlar təkcə şairlərdən, yazıçılardan himayə etməmişdilər.bəlkə, olnların vəziri, Xacə Nizam-ül-Mülk, "Nizamiyyə" adlı məktəblər təsis edərək Pars dilin inkişafına səbəb olmuşdur.
Bu məktəblər 5-ci əsrin sonunda geniş şəkildə Azərbaycan ərasisində təsis edilmişdir.bəlkə də 6-cı əsrdə Azərbaycanda məşhur şairlərin ortaya çıxması bununla əlaqədardır.
Tarixi sənədlərdə göstərilir ki, məktəblərin əksəriyyəti Azərbaycanın Şirvanında və onun ətraf bölgələrində təsis edilmişdir.
Nizaminin əsərlərində aydın olur ki, şair bütün ömrünü Gəncədə keçirib və orada təhsil alıbdır.Gəncə şəhərində mötəbərli məktəblər mövcud idi.bunu Nizaminin əsərlərində, o cümlədən, "Xosrov və Şirin", "Şərəf namə"məsnəvisndə görmək mümkündür. 8-ci əsrdə Dəri dili və ədəbiyyatı müxtəlif cəhətlərdə inkişaf etmişdir.Bu dövürdə həm pars dili və ədəbiyyatı təkmilləşmişdir, həm də ətraf bölgələrə geniş şəkildə yayılmışdır. tənqidçilər bu qənaətə gəliblər ki, Səlcuqların himayəsi nəticəsində pars dili inkişaf etmişdir.Səlcuqlar təkcə şairlərdən, yazıçılardan himayə etməmişdilər.bəlkə, olnların vəziri, Xacə Nizam-ül-Mülk, "Nizamiyyə" adlı məktəblər təsis edərək Pars dilin inkişafına səbəb olmuşdur.
Səlcuqların hakimiyyəti dövründə, yəni, 5-ci əsrin 2-ci yarısından bu məktəblər təsis edilmişdir və qısa zaman ərzində bütün İslami ölkələrdə, şəhərlərdə yayılmışdır.
Hafiz Əbrü"Zəbid-ül-Təvarix"adlı əsərində yazıb:-"Xacə Nizam-ul-Mülk, bir ilin ərzində 70-ə yaxın məktəbi İslami ölkələrdə təsis etdirmişdir."1
Məktəblərin yayılmasında və təhsilin inkişafında "Nizamiyyə"lərin rolu böyükdür."Nizamiyyə"məktəbləri təsis olunmadan öncə müxtəlif elmi məktəblər, o cümlədən, "Cəndi Şapur", "Bit-ül-həkəmə-ye Bağdad", "Cami-ül-Əzhər-i Misr", Bağdada" Əzədi"mövcud idi.amma bunların metodları "Nizamiyyə" məktəbindəki metodlarla fərqli idi."2
Hal bu ki, "Nizamiyyə"məktəbləri öz dövründə ali təhsil ocağı səviyəsindəydi.belə ki, müxtəif ölkələrdən gələn ruhanilər, tələbələr burada təhsil almışdılar.dediyimiz kimi məhəlli məktəblər "Nizmiyyə"məktəblərindəki metolardan istifadə etmişdilər. Bu məktəblər 5-ci əsrin sonunda geniş şəkildə Azərbaycan ərazisində təsis edilmişdir.bəlkə də 6-cı əsrdə Azərbaycanda məşhur şairlərin ortaya çıxması bununla əlaqədardır.
Nizami təkcə bir dəfə Arsalanın dəvəti ilə Gəncə şəhərini tərk etmişdir.Şair bu dəvəti "Xosrov və Şirin"əsərində əks etdirmşdir.
سبک باشی ای نسیم صبحگانی
تفصیل کن بدان فرصت کهخواهی
زمین را بوسه ده در بزم شاهی
که در اد بر ثریا بارگاهی
جهان بخش آفتاب هفت کشور
که دین و دولت از وی شد مظفر3....
Bu qısa səfərdən sonra şair heç bir zaman Gəncəni tərk etməmişdir.öz dediyinə əsaslansaq Gəncədə Bənd şəhərində yaşamışdır.
چرا گشتی در این بیغوله پا بست
چنین نقد عراقی بر کف دست
رکاب از شهر بند گنجه بگشای
عنان شیر داری پنجه بگشای4
نظامی که در گنجه شد شهر بند
مباداز سلام تو نا بهرمند5
نظامی ز گنجینه بگشای بند
گرفتاری گنجه تا چند چند6
Şair müxtəlif elmlərdə, o cümlədən, münəccimlik elmində özünə məxsus ad və şöhrət qazanmışdır.
هر چه هست از دقیقه های نجوم
با یکایک نهفته های علوم
خواندم و سر هر ورق جستم
چون تو را یافتم ورق شستم7
Həmçinin şair müxtəlif dilləri də yaxşı bilirdi.Nizami"Şərəfnamə" adlı əsərində buna işarə edirdi.
چو می کردم این داستان را بسیج
سخن راست زو بود و ره پیچ پیچ
سخنها که چون گنج آکنده بود
به هر سختی در پراکنده بود
ز هر نسخه ها برداشتم تایه ها
بر او بستم از نظم پیرایه ها
زیادت و تاریخهای نوی
یهودی و نصرانی و پهلوی
گزیدم ز هر نامه ای نغز او
ز هر یک زبان هر که آگه بود
ز هر پوست پرداختم مغز او
زبانش ز بیغاره کوته بود8
Bu misalar göstərir ki, Gəncə şəhərində mötəbərli məktəblər mövcüd idi.
Dr.Kəsayi"Mədaris-e Nizamiyyə və təsirat-i elmi və ictimai an"adlı əsərində "Asar-ul-bəlad"adlı kitabdan stat gətirərək yazıb:-"Emadəddin Qəzvini yazmış:- Zaxir şəhəri məsafə baxımından böyük şəhər imiş.əhalisi isə sayıca çox imiş. şəhərin havası o qədə soyuq imiş ki,suyu hər zaman, yay-qış, buz donmuşdur. şəhər əhalisi ticarətdən heç bir şey bilməzmişlər və onların heç biri peşə sahibi deyildi.Buranın bir hakimi,bir de xətibi var.hər kəs şəhərdə Şafeyi məzhəbinə inanmışdır.Nizam-ul-Mülk , Zaxir şəhərində məktəb təsis etdirmişdir və tədris üçün bir müəllim və bir neçə nəfər ruhani təyin etdirmişdir. onlara maaş haqqı bir dənə qoyun və "səlt"adlı məhəlli yeməyin verilməsinə qərar vermışdır. "İmam Şafeyi"adlı kitab ləkəzi lüğətinə yazılmış və dərslik kimi tədris edilmişdir."9
Təəssüflə, Zaxir məktəbi haqqında o qədər də məlumatımız yoxdur.Zaxir şəhərindəki Nizamiyyələr və məktəblər onların metodu əsasında yaranmışdır.yəni," İsmailə" məzhəbinə qarşı olaraq "Şafeyi"məzhəbinin tədrisinə geniş şəkildə yer verilmişdir.tədriclə müxtəlif elmlər,o cümlədən, fars dili öyrədilmişdir. Bununla da Pars dilinə aid mistik və ədəbi mətinlərin öyrədilməsinə bir başlanğıc oldu.başqa məşhur şairlərin həyatini, o cümlədən, Əb-ül-Əla Gəncəyi, Fələki Şirvani, Beyləqani, Xaqani Şirvani və başqalarını araşdırdıqda məlum olur ki, Azərbaycanda elm və ədəbiyyatın öyrədilməsi geniş şəkildə yayılmış və canlanmışdır.
Saray şairi olmayan və yurd-yuvasını tərk etməyən Şair, yəni Nizami öz dövrünə aid olan bütün elmi və fənni bilikləri dərindən bilirdi.bu bir daha sübut edir ki, məktəblər xüsusilə pars dili Azərbaycanın şimali böləgələrində geniş şəkildə yayılmışdır. 6-ci əsrin əvvələrində Azərbaycanın şəhərlərində elmi mərkəzlər və məktəblərin təsis edilməsi dövlətin ön planındaydı.İbn-i Əsir 501(hq)-ci ilin hadisələri haqqında yazmışdır:-Sədiqə-ibni-Yəzid elmsevər bir insan idi.Bu ölkələrə hökümət etdiyi zaman məktəblərin bərpası üçün qiyam etmişdir.10
Belə nəzərə gəlir ki, 6-cı əsrdən öncə başqa ərazilərdə olduğu kimi Azərbaycanda da təlim tərbiyə mərkəzləri yox dərəcəsində idi və unutmamalıyıq ki, Azərbaycan xalqı Dəri parsısını bilməyirdi . məktəblərin geniş şəkildə yayılmasıyla Pars dili və ədəbiyyatı öyrədilməyə başlamışdır.
Nasir Xosrovun yazdığına görə, Qətran Təbrizi, Azərbaycanda Pars dilində şer yazan şairlərin başçısı, 5-ci əsrdə yaşamış və Dəri dilini mükəmməl şəkildə bilməmişdir.-"Təbrizdə Qətran adlı bir şairin adını eşitdim, yaxşı şer deyirdi.amma Pars dilini o qədərdə yaxşı bilməyirdi.mənim yanıma gəldi və divandan bir neçə şer oxudu.hər bir şerin mənasını bilməyəndə məndən soruşurdu.həmi izahlari yazdıqdan sonra şerlərini mənə oxurdu.11
Bu qısa görüşdə Qətran pars dilinə aid sözləri Nasir xosrovdan öyrənməsi göstərir ki, Azərbaycanda bu dili dərindən bilən kimsə yox idi.tədricən Gəncədə, Şirvanda, Təbrizdə və Muğanda məktəblər bərpa edilmişdir.Bu məktəblərdə savadlı müəllimlər və böyük kitabxanalar mövcud idi.
Şəbistər qəsəbəsində də məktəb var.Burada təbii elmlərdən əlavə Ərəb, Pars dilləri də öyrədilmişdir.Şeyx Mahmud Şəbistəri ilk orta məktəbini burada bitirmişdir.təhsilin davamını Təbriz şəhərində oxumuşdur.
9,10-cu əsrlərdə təhsilin səviyəsi yüksəlmişdir.Təbriz və Ərdəbil şəhərlərində təhsil sistemi inkişaf etmişdir və onların arasında rəğabət çoxalmışdır.Şirvanda təlim mərkəzləri geniş şəkildə yayılmışdır.bu dövürdə təhsil alanlar Seyid Yəhya Şirvani və onun şagirdi Yusif Zeynalabdin Şirvani və Kəmaləddin Məsud Şirvani idi.həmçinin Bədəddin seyid Yəhya Laləvi, böyük Şah İsmayıl Səfəvinin hörmətini qazanan alim, burada təhsil almışdır.
12-ci əsrdə" Şəfi Əfəndi" adlı məktəb Qazax şəhərində məşhur olmuşdur.Bu məktəbdə Molla Pənah vaqif təhsil almışdır.Vaqif sonralar məktəbxana təsis etmişdir.Bu səbəbə görə, "Molla" ləqəbini qazanmışdır.Bu məktəblərdə Hafiz, Sədi və Cami kimi şairlərin əsərləri tədris edilmişdir.vaqif şerində yazıb:
Mən sənin vəsfini, ey mahe kərəm!
Hafizdən, Camidən artıq söylərəm
Həqq bilir ki, səni necə istərəm
Ey bivəfa qədir bilməz, bəri bax!12
Bu misrələrdən məlum olur ki, şair təkcə Hafiz və Caminin əsərləri ilə tanış idi.Vaqif bu şairlərin tədrisinə əhəmiyyət vermişdir.təəssüflə, o dövrə aid dərsliklərin əksəriyyəti yox edilib. bu dərsliklərdən az miqdari mövcuddur.
O dövrün qanununa əsasən, məktəbın və müəllimin adı qeyd olunmalı idi.bu kitabçalar 10-cu əsrə aiddir.bundan əvvəlki dövürə aid heç nə yoxdur.
Pars dilinə aid yazılmış mətnlər 12-ci əsrdə geniş şəkildə yayılmışdır. 11-ci əsrdə Molla Məhəmməd Qazax şəhərində Qazaxın məktəbini təsis etmişdir.
Burada "Şərhi-Əzi" və" Gülüstan-i Sədi"adlı bəzi mətnlər tədris üçün kitabça şəklində çıxarılmışdır.
O dövrün məktəblərində hər bir müəllim öz dünyagörşünə uyğun bir kitabi dərslik üçün tələbələrə tapşırmışdır.əlbəttə, bu tapşırığa ictimai-siyasi hadisələrin təsiri var idi.Misal üçün: Səfəvi dövründə Ərdəbil şəhərində "Dar-ul-İrşad"adlı məktəb açılmışdır.Bu məktəbdə dərsin əsasını şiyə məzhəbi təşkil etmişdir. 9,10-cu əsrlərdə bu məktəbin məşhur müəllimlərdən biri Hüseyin İlahi Ərdəbili idi.o, Fars və Azəri Türkçəsində müxtəlif kitablar yazmışdır. 8-ci əsrin əvvəllərində Qazax qəsəbəsinə aid Dağ kəsən məktəbində sufilik öyrədilmişdir.buranın müəllimi Əli Əfəndi Şirvani idi.Bu göstərir ki, süfilik məktəbin dərs cədvəlində mövcud idi.Azərbaycanın müxtəlif ərazisində və Qafqazda Sədinin"Gülüstan və Büstan", Caminin"yusif və Züleyxa" və başqa əsərlər mütəmadi şəkildə dərs cədvəlində var idi.
Dağ Kəsən kəndinin məktəbində sufi dərslərinin kənarında Pars dili və ədəbiyytı, o cümlədən, Hafiz, Sədi və Caminin əsərləri öyrədilmişdir. Hafizin əlyazması hal-hazırda Azərbaycanın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.bu əlyazma həmin məktəbdə kitabça şəklində yazılmışdır.
11-ci əsrdə 50-ə yaxın məktəbxana və mədrəsələr Təbrizdə təsis edilmişdir. Bunlardan ən mötəbərlisi "Sadiqiyə" məktəbi idi.Təbrizin məktəblərində məşhur alimlər, Mirzə Baqi və Molla Rəcəbəli,tədris etmişdir.
12-ci əsrin sonlarından etibarən müəllimlərin sayı get-gedə çoxalmış və təlim metodları da inkişaf etmişdir.o illərdə tanınmış alimlər, Əbd-ül-Həlim Qutqaşını ,Haci Seyd Məhəmməd əfəndinin zəhmətləri çox olmuşdur.zaman keçdikçə çoxlu müəllimlər işə cəzb olunmuşur.o cümlədən, Şəkidə Əbd-ül-Qəni Nəhvi, Hac Fəzllüllah Əfəndi Axundzadə, Əli Əfəndi Zoqzidi və Kərim Əfəndi, Bakıda Əbdül Cavad, Balıxan qəsəbəsində Mirzə Səməndər, Qubada Əhməd Əfəndi Xınalıqlı və Xaçmazda Əhməd Bəni Əbdürrəhman əfəndi məktəbi.
Şirvan məktəblərində seçilmiş müəllimlər, o cümlədən, Hac Əbdül Məcid, Müstafa Əfəndi və Əbdül Xaliq Əfəndi tədris etmişdilər.Şamaxıda məşhur Molla Abbas, Abbas Səhətin atası ,məktəbxanası var idi. mövcud idi.Məhəmməd Hadi(1879-1920)Azərbaycanın məşhur şairi burada təhsil almışdır.Göy çayın məktəbində məşhur müəllimlər, Sədrddin Əfəndi, Hac Yusif Əfəndi Qarabağlılar, Hac Əmir Əfəndi və Əbdüllah Əfəndi Zərdabi, tədris etmişdilər.
Bəzi kəndlərdə və qəsəbələrdə uşaqlara və yeniyetmələrə də təlim-tərbiyə mərkəzləri təsis edilmişdir.Bərgüşadda İbrahim Əfəndi Bərgüşadi,Əbdürrəhman Əfəndi və Hac Məhəmməd Əfəndi Bərgüşadi, Ağ daşda İsmayil Əfəndi Şəms Abadi, Aralda Kərim Əfəndi və Şəmsəddin Əfəndi, Ərəb Ocağında Məhəmməd Əfəndi, Qutqaşında Hac İsmayıl Əfəndi, Ağdaş qəsəbəsi Üç Çuvaq kəndində Hac Abdüllah Əfəndi(Hac İsmayil Əfəndinin qardaşı idi).Qazaxda Osman Əfəndi(Molla Vəli Vidadinin,12-ci əsrin şairi, oğlu)və başqa müəllimlər.bütün bu mərdəsələrdə güclü dərs rejimi keçirmişdir.bu məktəblərin içərisində Şəki Şəhərindəki məktəb Hac Əbdülqəni Əfəndinin məktəbi-Hac Məhəmməd Əfəndi Nəhvinin oğlu- məşhur idi.bu məktəbdə əruz,ədəbi nəzəriyyə, qafiyə və məntiq, Xaqani Şirvanının fəlsəfi qəsidələri,Əmir Xosrov Dehluyi və Əbdürrəhman Caminin əsərləri öyrədilmişdir. Qeyd etməliyəm ki, bu məktəb yuxarı təhsil sisteminə malik idi.tələbələr öncə qəsidələrin üzünü köçürmişdilər sonra həmin səhifənin kənarına izahini yazmışdılar.bəzi əlyazmalarda şerin vəzni,...qeyd olunmuşdur. Maraqlıdır ki, fars dili və ədəbiyyatın müəllimləri ya məşhur şairlər idi və ya şairlik istedadi olan şəxslər idi.
13-cü əsrdə Azərbaycanda məşhur şairlərin ortaya çıxması haqqında oxuyuruq:-"təhsilini Şamaxıda bitirmişdir.Fars dilində şerləri mövcuddur və Bit-ül-Səfa məclisinin üzvi idi.1892-ci ildə Bakıya mühacirət edərək.orada iki il məktəbdarlıq etmişdir..."13
Məztər Təbrizi haqqında yazırlar:-"dolanışı məktəbdarlıqdan idi...onun dərslik kitabi "Gülzar-i Bahar"1907-ci ildə Təbrizdə nəşr edilmişdir."14
Qeyd etdiyimiz kimi 12-ci əsrin şairi Molla Pənah vaqif də məktəbdarlıq etmişdir.Bunlardan başqa çoxlu şairlər 19, 20-ci əsrlərdə Azərbaycanda müəllimlik etmişdilər.o cümlədən, Qodsi Gəcəyi(1824-1865),İsmayil Məhzun(1821-1894), Mirə Mohsun Xəyali(1824-1904), Zeynelabəddin Sağəri(vəfati 1826), Sadiq Sədiqi Həsənzadə(1857), Seyd Əzim Şirvani(1835-1888) və onun şagirdi Mirzə Ələkbər Sabir(1862-1911) .
bu Şairlərin dərs cədvəllərində"İsağuci", "Töhfey-i Şahidi","Adab-i möhəsselin "...var idi.amma Sədinin "Gülüstan və Bustan","Səbəhəl Əbrar"və"ləcül Əsrar ", Caminin "Cəla-ül-Ruh və Şərhi bismlə, Yusif və Züleyxa "əsərlərinə çox saat ayrılmışdır.
Cami" Cəla-ül-Ruh" qəsidəsini Xaqani Şirvaninin "Bəhr-ül-Əbrar" qəsidəsinə nəzirə yazmışdır.
دل من پیر تعلیم است و من طفل زباندانش
دم تعلیم سر عشر و سر زانو دبستانش
هنوزم عقل چون طفلان سر بازیچه می دارد
که این بازیچه گون حقه به بازی کرد حیرانش
نظار همی کنم و یحک درین هنگام طفلان
که مشکین مهر آسوده است و نیلی حقه گردانش
به پایان آمد این هنگام کا نیک روزعالم شد
بود هرجا که هنگام است شب هنگام پایانش
دمل قصر مشبک داشت همچون خان زنبوران
برون ساده در و بام و درون نعمت فراوانش
نه خانه عنکبوت آسا سر اپرده زده بیرون
درون ویرانه و برخوان مگس بینند بریانش
نه چون ماهی درون سو و بیرون از درم گنجش
که بیرون چون صدف عورو درون سو ازگهر کانش...
Caminin nəzirəsindən başqa Əmir Xosrov Dehluyinin "Mirat-ul-səfa",Molla Məhəmməd Füzulinin"Ənisül-Qəlb"nəzirələri də tədris edilmişdir.həmçinin Mirzə Məhdi Xan Əstər Abadinin məktub şəklində yazdığı şerlər də tədris olunmuşdur. Bu şairin əlyazmazı hal-hazırda Bakıda Əlyazmalar İnistutunda saxlanılır.Bu əlyazamalar bu sıra ilə kitabça şəklində yazılıb:1206-ci ildə Əli Əsğər Cəribinin tapşırığı ilə, 1224,1248-ci ildə Ağası ibn-i Salih Qarabağının vasitəsilə, 1254-cü ildə abbas ibn-i Molla İsmayil, yazılma yeri:Borçalı
1260-cı Məhəmməd ibn-i Məşədi Allahverdi, yazılma yeri:Naxçıvan və 1266-cı ildə Abdürrəhim Afşarının vasitəsilə yazılmışdır. 13-cü əsrdə Azərbaycanın şimal bölgələrində dərslik kitablarının biri də Mirzə Mehdi Əstərabadının "Tarix-i Nadiri"adlı əsəri idi.bu əsər 7 dəfə nəşr edilmişdir(1189, 1204, 1208, 1219, 1290, 1227,1220)həmin kitab Əlyazmalar İnstitutda saxlanılır.
Azərbaycanda Caminin əsərlərinə daha cox əhəmiyyət verilmişdir və burada Caminin çoxlu əsərləri nəşr edilmişdir.demek olar ki, Azərbaycanda Cami qədər şairin əsələri nəşr edilməmişdir.Caminin onlarla kitabı"Həft Orəng, Silsilət-ül-Zəhəb, Töhfət-ül-Əbrar, Səbhət-ül-Əbrar, Yusif və Züleyxa"və Hədis Ərbəinin tərcüməsi" Baharistandan "Azərbaycanın əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.həmçinin Sədinin nəfis əsərləri, o cümlədən," 7 nüsxə divandan əlyazma , 5 nüsxə Bustandan əlyazma , 2 nüsxə Güstandan əlyazma ,Bustandan seçilmişlər, və başqa şerlərinin əlyazması burada saxlanılır.bu yazıların əksəriyyəti ya şikəstə nəstəliq, ya da şikəsteyi nəstəliq xətti ilə yazılıbdır.
Azərbaycanın məktəblərində Nizaminin "xəmsəsi", Füzulinin " Səhhət və mərəz"əsəri və "Çehel Tüti"adlı kitablar tədris edilmişdir.amma bu kitabdan əlyazma nüsxə azdır.
Sovet Birliyi qurulmadan öncə Azərbaycanın və Qafqazın müxtəlif bölgələrindəki təhsil sistemi İrandakı təhsil sisteminin metoduna uyğun idi.adətən məktəbxanalar məscidlərin yanında təsis edilmişdir və ruhanilər tədris etmişdilər.bu məktəbxanalarda dərsi öyrənmək üçün iki üsul,yəni höcələmək və əzbərləmək nəzərdə tutulmuşdur.dərsliklərin mövzusu əsasən dini-tarixi, Abbasi sülaləsi, Quran idi.tədriclə ədəbi mətnlər(Gülüstan və Bustan) öyrədilmişdir.şübhəsiz ki,bu metod tələbələr üçün çətin idi.A.Abdüllahyev "Fərazhayi əz tarixe amuzeşe zəbane Azəri"adlı əsərində bu mövzuya işarə edir:"- uşaqlara Quranı izahsız və klassik əsərləri öyrətmək olduqca çətin idi".əlbəttə, yazıçı şagirdlərin çəkdiyi əziyyətləri və qədim məktəbxanaların vəziyyətini qorxulu təsvir edir.bu təsvirlər həqiqətə uyğun deyil.bəlkə A.Abdüllayev məktəblərdə olan ifrati qayda-qanuna əsasən belə bir qorxulu təsvir yaradıb.Fars dilində klasik mətnlərin tədrisiAzəri Türkçəsini uşaqlara öyrətməkdir!qədim məktəbxanaların Türk dilli tələbələri "Gülüstan və Bustan"əsərlərini öyrəndikdən sonra Türkçə kitablarını oxuya bilmişdilər. Necə ki, o dövrlərdə Fars dili və ədəbyyatı məktəblərdə öyrədilmişdir.müqəddəs Quran kitabı həm dini baxımdan əhəmiyyəti var idi, həm də məktəblərdə dərs öyrənməyin bir üsuli höcələmək idi və bu kitabdakı sözlər hərəkəli olduğuna görə tədris edilmişdir.başqa sözlə desək Quran məktəbxanaların əsasını təşkil etmişdir.
Tədricən təhsil sistemini nizama salmaq üçün yeni dərsliklər nəşr edilmişdir.əvvələrdə nəşr imkanı az olduğundan kitablar nəsx xəttilə hazırlamışdır.Xəttatlar kitabları yazmışdılar.bu üsul qədim alimlərin vasitəsilə icad edilmişdir və nəsildən-nəslə keçmişdir.19-cu əsrin sonlarına qədər təkcə məktəbxanalar öyrətmə mərkəzləri idi. 19-cu əsrin sonlarından başlayaraq Qafqazda ziyalıların və qərb mədəniyyətinin təsiri nəticəsində avropa üsuli ilə " Məktəblərin yeni üsuli" adlı məktəb təsis edilmişdir. Amma 20-ci əsrə kimi bəzi məktəbxanalar Azərbaycanda fəaliyyət göstərmişdir.yeni məktəblərin yayılması ilə qədim məktəbxanalar dini mədrəsələrə çevrilmişdir. 1887-ci ildə Məcid Qənizadə və Həbib bəy Mahmud bəyof(Tiblisdə Aleksandr Rufski adlı pedaqoji məktəbinin məzunu idi)un vasitəsilə yeni üsulla təsis edilimiş məktəblərin kənarında birinci"Rus və Müsəlman Məktəbi" Azərbaycanda təsis edilmişdir.Bu məktəbin təsisi ilə Azərbaycanda Rus dili canlanmağa başladı.Yeni üsulin tədbiqi ilə Fars dilinin öyrətmə metodunda dəyişikliklər oldu.qısa zaman ərzində bu dilə aid yeni müxtəlif dərsliklər nəşr edildi.birinci nəşr olunmuş elmi əsərlər bunlardır: Bakıxanovun "Qanuni Qodsi", Mirzə Kazım bəy İbadinof və Mirzə Cəfər Topçubaşofun əsərləri, Mirzə Salih bəy Çurinin"Dəsture ibtidai bəraye amuxtəne zəbanhaye Ərəbi, Farsi və Tatarı(Rusca)", Mirzə Cəfər İraninin "Farsca Rusca"danışıq kitabı.Bu kitablar Fars dilinin öyrədilməsinə təsiri çox idi.kitabların əksəriyyəti 19-cu əsrin sonlarında nəşr edilmişdir.həmin kitablar sonralar dərs mənbəi kimi istifadə edilmişdir.Dərsi kitabların az olduğuna görə Mirzə Salih bəy Çurinin"Dəsture ibtidai bəraye amuxtəne zəbanhaye Ərəbi, Farsi və Tatarı(Rusca)", Mirzə Cəfər İraninin "Farsca Rusca"danışıq kitabı orta məktəblərdə istifadə edilmişdir.Fars dilinə aid bəzi dərsliklər ölkə xaricində nəşr edilmişdir.o cümlədən, Mirzə Həbib İsfəhanının əsəri"Dəsture soxən"(İstanbul 1870), Əbdülsəlam Təbrizinin ünvansız kitabı(Təbriz 1896) və Hüseyn Daneşin"Təlime Lisane Farsi"(İstanbul 1912).
Əbdülsəlam Axundzadənin"Qəvaede Müxtəsəre Farsi bəraye mübtədayan"(Tiblis 1890) və Vəli Bəyof "Yeni Üsul"(Tiblis və Bakı 1896)adlı əsərlər təkcə Gürcüstan məktəblərində deyil Bakı məktəblərində də istifadə edilmişdir.
20-ci əsrin başlanması ilə Fars dilinə aid dərsliklər Azərbaycan Respublikasında dəfələrlə nəşr edilmişdir. Bu məşhur əsərlər, 20-ci əsrin əvvələrindən Oktyabr İnqilabına qədər və Sovet hakemiyyəti bərpa olunana kimi yayılmışdır.o cümlədən, Sültan Məcid Qənizadə və Əli İsgəndər Cəfərzadənin birgə əsəri "Kelide Ədəbiyyat"(Bakı, 1901), Vəli Bəyofun"Xəzineyi Əxbar"(Tiblis, 1901), Feyzinin"Zəbane Fars"(Bakı, 1905), Mirzə Həsən xan Təfərroşunun"Təlim-ül-Ətfal"(1907), Molla Yusif Zakir canın"Sünbülistan"(Taşkənd, 1908),Mirzə Möhsünün"Dəsture Parsi" və"Soxəne Rəhbər"(1909),Abdüllah Şaiqin"Gülşən Ədəbiyyatı"(Bakı, 1910) və Razi Məhəmmədzadənin"Bədrəqeyi Ətfal"(1916)...
Görünür 20-ci əsrin 16-cı illərinə kimi Pars dili və ədəbiyyatı Azərbaycan və Qafqazın başqa bölgələrində parlaq şəkildə öyrədilmişdir. Sovet hakemiyyəti qurulduğu zaman(1917) bu bölgələrin təhsil sistemində dəyişikliklər oldu.
1925-ci ildə "Müəllimlər Konqresi"Bakıda təşkil edilmişdir.bu konqresdə təhsil sisteminə başqa metodlar nəzədə alınmışdır.bu səbəbə görə, qədim metod təmamilə aradan qaldırılmışdır.
1917-ci ildə Azərbaycan Respublikasında əlifbası latına keçmişdir və Fars dili əvəzinə Rus dili ikinci dil kimi öyrədilmişdir.1928-ci ildən İkinci Dünya müharibəsinə qədər Azərbaycan məktəblərində Fars dilinə aid dərsliklərə rast gəlmədik.amma İkinci Dünya müharibəsi başlandıqdan sonra hakimiyyət millətlərarası birlik yaratmaq üçün dostluq siyasətini yurutdu.belə ki, müharibə dövründə məscidlər açılmışdır, hətta cənub qonşusu olan(İranla)dostluq əlamətini göstərmək üçün Azərbaycan Respublikasında və başqa bölgələrdə Fars dili yenidən öyrədilməyə başlamışdır.
Amma bu dəfə Fars dili yalnız "Bakı Dövlət Universiteti"nin Şərqşünaslıq fakültəsində öyrədilmişdir."Zəbane Farsi bəraye Rusi zəbanha"adlı dərslik kitabı 1940-cı ildə nəşr edilmişdir.sonralar başqa kitablar, o cümlədən,"Müntəxəbat"1946-cı ildə və "Zəbane Farsi" 1952-ci ildə şərqşunaslıq kafedrasının müdiri Azərinin vasitəsilə nəşr edilmişdir.1957-ci ildə dörd və beşinci siniflərə "Zəbane Farsi"adlı kitab Azəri və Əlizadənin əməkdaşlığı ilə nəşr edilmişdir.1956 və 57-ci illərdə yenidən fars dili orta məktəblərdə tədris edilmişdir.1962-ci ildən etibarən Fars dilinə aid kitablar nəşr edilməyə başlamışdır.Bu kitabların müəllifləri ya Şərqşünaslıq fakültəsinin müəllimləri idi və ya bu fakültənin məzunları idi.
60-cı illərin əvvəllərində Fars dili 3 metod əsasında Azərbaycan Respublikasında öyrədilmişdir:
A: Beşinci sinifdən başlayaraq fars dili öyrədilmişdir.
B: İkinci sinifdən başlayaraq fars dili xarici dil kimi öyrədilmişdir.
Elmlər Akademiyasının(Xarici dillərin tədrisi metodunun şöbəsi) verdiyi hesabata əsasən, 1972-ci ildə Azərbaycan Respublikasının 5 məktəbində ikinci sinifdən başlayaraq fars dili tədris edilmişdir:
1. Naxçıvanın 1 Nömreli məktəbi(1962)
2. Bakının Oktyabr bölgəsindəki 162 Nömrəli məktəb(1963-1964)
3. Bakının Şaumiyan bölgəsindəki 62 Nömrəli məktəb(1964)
4. Bakının 190 Nömrəli və Bakının Komiser 26 Nömrəli məktəb(1963)
5. Azərbaycan Respublıkasında 4 Nömrəli gecə məktəbi (1972-1973)
C: Azərbaycan Respublıkasında yalnız bir məktəbdə Fars dili birinci sinifdən öyrədilmişdir: Azərbaycan Respublıkasında 4 Nömrəli gecə məktəbi
Azərbaycan respublıkası Nazirlər kabinetinin 25.10.1965-ci il tarixli 769 Nömrəli əmri ilə Azərbaycan Respublıkasında 4 Nömrəli gecə məktəbi 1966-dan 1971-ci ilə kimi hazırlıq dövründən başlayaraq Fars dili öyrədiləcəkdir.
Amma bir sıra məhdudiyyətlərə görə, bu qanun ləqv edilmiş və 1972-73-cü illərdən etibarən yenə Fars dili ikinci sinifdən öyrədilmişdir.
Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini əldə etdikdən sonra İran-Azərbaycan əlaqələri get-gedə çaxalmaqdadır. Bakıda və ətraf rayonlarda İran məktəblərinin say günü-gündən artırılır.şübhəsiz, bu məktəblərdə Fars dilinin öyrədilməsi ön plandadır.
Təhsil Nazirliyin son hesabatına əsasən Fars dili bu məktəblərdə öyrədilir:
1. Bakı:4, 13, 161,190 Nömrəli gecə məktəbləri.Balaxan:62,160 Nömrəli məktəb.Maştağa məktəbi və Mərdəkanın gecə məktəbi
2. Naçıvan
3. Lənkəran:2 Məktəb(bir məktəb Lənkəranda və bir məktəb kənddə)
4. Astara:4 Nömrəli gecə məktəbi
5. Cəlil Abad:kənddə bir məktəb
6. Masallı:Qudman kəndi və Təzə kənddə
7. Sumqayıt:6 məktəb
8. Gəncə:6 məktəb
9. Şamaxı:2 məktəb
10. Şəmkir:2 məktəb
11. Quba(Qubə): 2 məktəb
12. Tərtər: 2 məktəb
13. Xaçmaz: 2 məktəb
14. Ağstafa, Bərdə, Saliyan, Sabir abad,Əli Bayramlı:hər bir rayonda 1 məktəb
Hər 5 ildən bir müəllimlərə təkmilləşmə kursu təşkil edilmişdir.bu təkmilləşmə kursu sonuncu dəfə 1995-ci ildə Fars dili üzrə mütəxəssislərin vasitəsilə bərpa edilmişdir.bundan başqa hər il oktyabr ayında(yeni dərs ilinə başlamadan öncə)hər bir rayonda müəllimlərin konqresi təşkil edilir.Bu konqresdə lazim olan tabşırıqlar verilir.
Azərbaycan Respublikasında Fars dili üzrə müəllimlərin say belədir:
Bakıda 4 nömrəli gecə məktəbi(Fars dili üzrə böyük məktəb):23 müəllim
Bakıda 190 və 161nömrəli məktəb:hər birində 4 müəllim
62 nömrəli məktəb:7 müəllim
Mərdəkan məktəbində: 6 müəllim
Lənkəran məktəbində:4 müəllim
Astara məktəbində:2 müəllim
Başqa Fars dilli məktəblərdə 1,2 müəllim var.
ÇIXARIŞLAR:
1. حافظ ابرو. زبده التواریخ (نسخه خطی .تهران.کتابخانه ملک شماره 4166-4143
2. کسایی.ن.مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن .تهران.امیرکبیر.1363.ص77
3. نظامی گنجه ای.خسرو و شیرین .تهران .توس 1366ص25
4.5.6.7 زنجانی .ب .احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجه ای.بخش بررسی آثار
نظامی.تهران .دانشگاه تهران 1368ص 1-55
8.زنجانی .احوال و آثار شرح مخزن الاسرار .بخش بررسی آثار نظامی ص 56
9.کسایی.ن.مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن مذکور .ص 249
10.مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن.ص 273
11.ناصر خسرو .سفرنامه به تصحیح دکتردبیر سیاقی .تهران.زوار.1373چاپ پنجم.ص 9
12.ایماه کرم! من تو را بیش از حافظ و جامی وصف کنم.حق داند که چه سان شیفته توام .ایبی وفای قدر نشناس
بدین سوی بنگر!
Məqalənin sonu.