İran-Qafqaz ölkələrinin mədəniyyət, tarix və ictimai münasibətləri üzrə ikinci elmi-proktiki tədbirdə, sizi bəzi maraqlı hissələri ilə tanış etmək istəyirik.
AranNews- İranın Daxili İşlər Nazirliyinin mədəniyyət və idman kompleksində İran-Qafqaz ölkələrinin mədəniyyət, tarix və ictimai münasibətləri üzrə ikinci elmi-proktiki tədbiri keçirilib.
Bu tədbirdə universitet cəmiyyətinin məşhur müəllimləri və elmi kafederalarının simaları İran-Qafqaz münasibətlərinin keyfiyyətini analiz ediblər.
Bu mətləbdə sizi o elmi simanın həmin tədbirdə etdiyi çıxışının bəzi maraqlı hissələri ilə tanış etmək istəyirik.
İran mövzusununyenidən irəli sürülməsi:
Bir neçə 10 illikdən sonra ölkə daxilində İran mövzusunun ortaya atılması təzə bir mövzu olmuşdur. Əlbəttə İran mövzusu qədim bir mübahisə olsa da hər bir müəyyən dövrdə əsasən o dövrün tələbləri nəzərə alınaraq diqqət mərkəzində olaraq izah edilmişdir.
İran əvvəldən mədəniyyət sahəsində önəmli bir ölkə olaraq diqqəti cəlb etmişdir. Hətta keçmiş dövrlərdən bu ölkənin mahiyyətinin tanıtdırılması istiqamətində düzgün addım atılmamışdır. Ona görə də İran haqda nəzəri bir mübahisəyə daxil olmaq imkanı zəif olmuşdur.
Hər çənd keçmiş mənbələrimizə bir sira diqqəti cəlb edən məqamlar daxil olmuşdur. Lakin son dekada xüsusi ilə də son illər ərzində baş verən hadisə və olayların önəmini nəzərə alaraq yenidən İran və bu ölkənin elmi bir nəzəriyyəyə ehtiyacı olması barədə dəqiq elmi bir mübahisəyə ehtiyac var.
İran haqda strateji mübahisə:
Burada sırf tarix, mədəniyyət və siyasət mövzusunun üzərində dayanmaq istəmirəm. Söhbət strateji mübahisədən gedir. Hazırda İran ilə bağlı iki hadisə formalaşmaqdadır. Biri İran sərhədlərindən kənarda və o birisi isə ölkənin daxilində formalaşmaqdadır.
Bizim hazırkı siaysi sərhədlərdən kənarda İran ilə bağlı artıq böyük İran mədəniyyəti və sivilizasiyası ilə əlaqədar önəmli hadisələr formalaşmaqdaır.
Bir tərəfdən son vaxtlar ölkənin Şərq və Qərb məntəqələrində yeni qüvvələr peyda olublar. İki tərəfdən İranı mühasirəyə alan sözü gedən qüvvələr İranın məlum və and içmiş düşmənləlridirlər. Bu düşmənlərə gəlincə İran ilə şiələrin zati mənşəyi eynidir.
Son dekadalarda regionda baş verən hadisələrə dəqiq olmadığımız olaylar onda hardan mənşə alır? Bunlar nə dərəcədə İran İslam Respublikası xalqı ya İslam ümməti üçün təhlükə mənbəyi ola bilərlər.
Söz yox ki İslam inqilabından sonra bizim regionda strateji əhəmiyyətli mövzularla bağlı vahid düşüncə meyarımız, əsasən ümməti meyarı olmuşdur.
Hesab edirik ki regiondakı çoxluqların kənarında ümmət deyilən vahid bir meyar mövcuddur. Bu üzdən biz regionda özümüzün bütün siyasi dəyərləndirmələrimizdə ümmət birliyinə nəzərə almalı və təyin edici amil kimi bu mövzunu diqqət mərkəzində qərar verməliyik.
Əgər ötən 10-20 ildə xüsusilə də Səddamın İrana qarşı müharibəsi ardınca yaşanan bəzi hadisələrin mahiyyətini düzgün dərk etməsək də ancaq tədricən regionda digər olayların formalaşmaqda olmasını əyani dərk etdik və belə bir nəticəyə gəldik ki İran coğrafi baxımdan xeyli irəliləyibdir.
Əgər belə bir vəziyyətdə o mübahisəyə daxil olsaq və onun barəsində danışmaq istəsək onda mütləq mövzunun əsas mehvərindən uzaqlaşacağıq. Nə isə yeni qüvvələrin peyda olması az-çox göstərdi ki İran özünün strateji maraqları və mübahisələrini əvvəlki təriflərin əsasında qərar verə bilməz.
Ərəbistan İrana düşməndir:
Hazırda düşm İranı hərtərəfli bir hücumun hədəfinə tuş almaq istəyir. Regionda Səudiyyə Ərəbistanının tədricən İrana qarşı düşmənə çevrilməsini və bir sıra mühüm ölkələri birbaşa ya dolayısı şəkiləd İrana qarşı təhrik etmək istəməsini dərk etdik. Bu üzdən o müəyyən fkatları nəzərə alaraq bu nəzəriyyəni müdafiə etmək olar. Ərəbistan ötən dekadada xüsusilə də İranı başa düşmədən İran hakimiyyəti ilə düşmənçilikdə olub və bəzi dövlətləri də İrana qarşı təhrik etmişdir.
Ərəbistan dövlet deyil:
Mən bir vətəndaş olaraq açıq şəkiləd bunu bəyan etmək istərdim ki Ərəbistanın bu günkü liderləri məntiqi drək etmirlər və artıq avanturist hərəkətlərə əl atırlar. Belə ki İranla bağlı tutduqları düşmənçilik mövqelərində elə bir qüvvələri azad etməyə təşəbbüs göstərdilər ki, bir gün artıq o qüvvələrin Ərəbistani bataqlığa sürükləyəcəklərini belə təsəvvür etmirdilər.
Əlbəttə İran o sözügedən qüvvələrin fisadlarının qarşısını almaq və özünün müdafiə etmək qüdrətinə malikdi. Lakin bunun müqabilində Ərəbistanın rəhbərlik etdiyi əksər ərəb ölkələri üçün belə bir imkan çox zəifdir.
Başqa sözlə desək o qüvvələrin İrana qarşı təhlükəsi Ərəbistala müqayisədə zəifdir. Ona görə ki Ərəbistan dövlet deyil amma İran dövletir.
Ərəbistan və xalq məsələsi:
Ərəbistan hökumət kabinetinə malik deyil. Ancaq İran həmişə müəyyən bir dövlətə və xalqa malik olmuşdur.
Ərəbistan lap azı naməlum bir vaxta kimi bir xalq deyil. Ərəbistan tərəfindən maliyyələşən Əl-Qaidə qruplaşması İranın şərqində İran üçün ciddi bir təhdid mənbəyi hesab olunur. Bundan savayı İranın Qərbi sərhədlərində İŞİD qüvvələri İİR üçün böyük bir təhlükə mənbəyidir.Biz naməlum vaxta kimi ata biləcəyimiz addımalrla belə ziyanların qarşısını ala bilərik. Bununla yanaşı ölkənin şərq-qərb sərhədlərini necə mühafizə etməyi də dərk edə bilərik.İranın cənubunda yerləşən Ərəbistan da az-çox nüfuz təsirinə malik ölkələrdən biri kimi ortada ola bilər. Fars Körfəzi məntəqəsində Ərəbistanın bəzi şaxələri olub. Ancaq Səudiyyə Ərəbistanı və bu ölkə siyasətçiləri haqda danışdığımız sözlər müvafiq olaraq bir neçə yardım ada və bir neçə yeni qurulmuş ölkəni ehtiva edir ki müəyyən bir hadisə ucbatından o ölkələr bir gecə ərzində zavala uğraya bilərlər.
Şimal sərhədlərdə mədəniyyətli İranın izləri:
İranın şimalında fərqli bir vəziyyəti müşahidə edirik. Çin sərhədlərindən tutmuş hazırkı İraqın müəyyən hissələri mədəniyyətli böyük İrnaın bəzi hissələrinin təsiri altındadır. Lakin SSR hakimiyyətinin dağlıması prosesi başa çatandan sonra Sovet İttifaqıdan müstəqillik qazanmış ölkələrlə əlaqələr qura bilmədik.
O dövrdə mən qedy etdim ki biz ikinci dəfə olaraq İranın qədim məntəqələrini itirdik.
İran-Rusiyanın cənub sərhədlərindən aralıda yerləşən bölgələri nəzərə alaraq demək olaraq İranın şimal ölkələrindən bir çoxu mədəniyyətli böyük İranın bir hissəsi sayılrlar.
İranın bəzi hissələri hələ də orada qərar tutub. Əgər biz fərqli siyasət və mövqelər tutmağa nail olsa idik bəlkə də İran, Rusiyanın sərhədlərində böyük bir məntəqə yaratmış olardı.
Qafqaz “tarixi İran” üçün böyük əhəmiyyəti var:
Qafqaz bölgəsi böyük mədəniyyətli İran üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bugünkü mövcud sərhədlər, mədəniyyətli İran sərhədlərini təşkil edir və hazırkı İran sərhədləri haqda heç bir ərazi mülkiyyəti üzrə iddia yoxdur və olmayacaq da. Lakin böyük mədəniyyətli İran sərhədləri əvvəldən möcud olan sərhədlər olmuşdur. Görünür mövcud vəziyyətdə biz İranın şimal və Rusiyanın sərhədləri yaxınlığında olan ölkələrlə müştərək bir bazanın yaradılması istiqamətində aktiv siyasət yürüdə bilərik. Əgər regionda özümüzü müdafiə etmək istəyirsək artıq münasibətlər meydanına qədəm qoymalıyıq. Qafqaz bölgəsi onlarla münasibətlərə daxil ola bildiyimiz üçün uptimal bir regiondur.
İran-Türkiyənin dolaşıq münasibətləri:
Məsələ sadə və adi bir məsələ deyil. Məsələn tarixi baxımdan İranın Türkiyə ilə münasibətləri dolaşıq olmuşdur. İranRusiya savaşları Məşrutə inqilabı və hətta ondan sonrakı vəziyyətdə belə münasibətlərin dolaşıq və mürəkkəb olmasını dərk etmişik. Lakin Türkiyədə baş verən olaylar İran ərazisində formalaşan hadisələrlə təqribən əlaqəlidir.
Türkiyə xəlafət dövrünün başa çatması faktını nəzərə alaraq yenidən başqa yollarla və münasibətlələ o xəlifəçili vəziyyətini bərqərar etməyə can atır.
İran siyasətçiləri bu siyasəti yeni Osman siyasəti adlandırırlar. Hesab edirəm ki Ərdoğan kimi bir siyasətçinin oyunbazlıqlarının mahiyyətini düzgün dərk edə bilmərik və onun Osman-İslam xəlafətini yenidən bərqərar etmək istiqamətində səy göstərməsini təsəvvür edirik . Mən belə bir fikiri yanlış hesab edirəm.
Ərdoğanın siyasəti məğlubiyyətlə üzləşəcək:
Ərdoğanın planı dini baxımdan müvəffəqiyyətsizliyə uğramaqdadır. Əgər milli baxımdan uğurlu olsa onda böyük bir türk bölgəsi yaratmalı olur. Lakin onun mahiyyəti fərqlidir. Hazırda Türkiyə universitetlərindən bir qrupunda katibliyə bənzər bir şey yaradıblar. Əslində bu da böyük bir türk yekdilliyi yaratmaq üçün Şərqi Avropanın sərhədlərindən tutmuş Çinin Türküstan sərhədlərini ehtiva edəcək.
Doğurdan da nə üçün bu məsələ bizim üçün bu qədər əhəmiyyət kəsb edir?
Türkiyə İranın həndəvərində böyük bir türk imperiyası yaratmaq istəyir ki bu yolla İrana bir zərbə endirə bilsin. Əlbəttə hazırda bu əməl çətin bir şivədir. Çünki müxtəlif separatçı qruplar və mərkəzdən kənar qüvvələrin daxilində iddia etdilləri faktlara rəğmən belə bir şey mövcud deyil. Ona görə ki regiondakı mədəni dillərin sayı azdır.
Zəngin Fars dili müasir dünyanın qədim dili:
Fars dili dünyanın zəngin, mühüm və qarlağı dillərindən biridir.
Yəni biz 1000 il bundan öncədən farsca danışır və farsca yazırıq. Ona görədir ki yalnız belə bir dillər böyük mədəniyyətli dillərə çevriliblər.
Türk dili standart meyarlara malik deyil və mövcud vəziyyətdə müəyyən meyara malik ola bilməz. Siz əgər İran Azərbaycanından keçib və o taydakı sərhədləri o cümlədən Türkiyə sərhədlərini arxada qoyasınız dünyanın digər dillərini mütləq dərk edə bilməyəcəksiniz.
Türkiyə standart bir dil təqdim etmək istəyir. Ona görə də Türkiyə universitetlərindən biri bu planı daxil etməyə səy göstərib. Əslində Türkiyə bu yolla Üzbək. Qırxız, Türkmən və digər dilləri artıq Atatürk dövrünün məhsulu olan müəyyən bir dilə yaxınlaşdırmağı qarşıya məqsəd qoyub. Bu bizim üçün son dərəcə təhlükəli dəyərləndirilir.
Bizcə İslam xalqının yeniləşdirilməsi üzər səylər nəticəsizdir və müxtəlif arqomentlər ucbatından uğurlu alınmayacaq və bu yolla tədricən meyar bir mədəniyyət və dili yaratmaq və rəvac verməklə böyük türk imperiyasını formalaşdırmaq istəyir.
İran kifayət qədər güclü bir dövlətdir:
Əlbəttə əgər bu hadisə İran sərhədlərindən xaricdə yaşansa idi onda bizim üçün bir o qədər təhlükəli olmazdı. Formalaşan hadisələrə baxmayaraq iran bütün dövrlərdə millətçilik, tarix, həmrəylik və güclü dövlət keçmişinə malik olmuşdur. Lakin bu dəfə qərəzli qüvvələrin ünsürləri İran ərazisində böyük Türküstan ideyasını formalaşdırmaq istəyirlər.
Biz indiyə kimi bu mövzuya dəqiq olmamışıq və ölkə daxilində nə kimi təhlükələrin yaşanmaqda olmasını düzgün dərk edə bilməmişik. Nə isə İran ərazisinin bəzi məntəqələrində bizə qarşı belə təhlükəni görməməzliyə vurmaq olmaz çünki bu İran ərazisinin yekdelliyi üçün ziyan verici ola bilər.
İran milli bir dövlətdir:
Mövcud şəraitdə İran layihəsielə bir siment deyil ki strukturdakı çatları onun köməyi ilə doldurak və ya bərkidək. İranla bağlı düşüncəmiz vacibdir. 30-40 il bundan öncəyə qədər mediyaların bir çoxu hakimiyyətin ixtiyarında idi. Lakin hazırda bu inhisar hakimiyyətlərin ixtiyarından xaric olub və onun mühafizə edilməsi mümkünsüz olacaqdır. Söz yox hər bir hökumət ya milli bir dövlətdir yadaki milli birhaikimiyyət deyil. İran dövləti bir milli dövlətdir. Ərəbistan da milli olmadığı üçün milli dövlet deyil.
Milli hökumət milli maraqlara malik olur və öz dövlətçilik məntiqi və hakimiyyətini əsasən hakimiyyətin başında qəar tutan şəxsə sırır və qəbul etdirir.
İran müəyyən bir nəzəriyyəyə ehtiyaclıdır:
Mən İranın müəyyən bir nəzəriyyəyə ehtiyaclı olması haqda öz ideyamın üzərində dayanıram. Ynə də deyirəm ki əgər biz belə bir nəzəriyyəyə malik deyildiksə və onun zəruriliyini hiss etmirdiksə mütləq səbəbsiz deyildi. Ona görə ki regiodna yaşayan strateji münasibətlərdə əsas olayları dəqiqləşdirə bilmir və o münasibətləri düzgün şəkildə analiz edə bilmirdik.
İran özü müəyyən bir nəzəriyyə idi. Hazırda isə məsələ son dərəcə vacibləşib və regionda formalaşan olaylar və hadisələr böhranın İranın zərərinə dərinləşməsi mümkündür.
Regionda vəziyyət son dərəcə gərgindir. Bu durum gün-gündən genişlənməkdədir. Ona görə də o böhranların hər biri bizim milli həmrəyliyimizi və ərazi bütövlüyümüzü ciddi bir təcavüz və müsibətlə üzləşdirə bilər.
Milli həmrəyliyi qorumaq, milli tarixi maraqları mühafizə etməkdən asılıdır: Əgər bu böhranın İranın milli maraqlarına qarşı fəsadlarının azalması barədə düşünürük sə onda artıq Qafqaz bölgəsində mədəni-maraqlarımızın bir hissəsini ehtiva edən bir sıra vacib məqamlara dəqiq olmalıyıq.
İranın bu gölgələrdə bir neçə dostu var. Ona görə biz bu bölgədə mədəni iqtisadi və siyasi qütblərdən birinə çevrilə bilərik. Bu da bizim üçün çox vacib məsələdir. Biz bu hədəfə nail olmaq üçün hər şeydən əvvəl milli həmrəylik və yekdilliyin yaranması üçün əlverişli zəminlər yaratmalı və onu möhkəmləndirməliyik.
Əslində milli tarixin sərmayələri və maraqlarının qorunması prinsipini nəzərə alaraq milli həmrəyliyi mühafizə etmək lazımdır. Əlbəttə İİR-nı tarixi bir həmrəyliklə bağlı yteni perspektivi olaraq dərk etməliyik. Sonra da ibtidai məktəblərə, orta məktəblərə və universitetlərə daxil etməliyik.
Təbatəbai cənablərı belə bir vəziyyətdə Ərəbistan rejimi, İŞİD və Əl-Qaidə qruplaşmalarının zavala uğraması faktlarını nəzərə alaraq deyib: İŞİD və Əl-Qaidə kimi qrupların yaşamayacaqlar. Əlbəttə Səudiyyə Ərəbistanı onlardan qabaq məğlubiyyətlə üzləşəcək. Ona görə ki daxili məsələlər və olaylar artıq Ərəbistan rejimi siyasətçilərini giriftar edəcək.
Regiondakı gərginlik davam etməkdədir. Onun fəsadları milli həmrəyliyimizə xələl gətirə bilər.Əgər bu kritik vəziyyətdən keçmək istəyiriksə və İranın uzunmüddətli maraqlarına xələl gətirilməməsi haqda düşünərəksə onda siyasi və strateji maraqlarımızın mənşəyinə dəqiq olmalıyıq.
Əslində biz milli həmrəylik prinsiplərini nəzərə alaraq yolu artıq hamarlayırıq.
Əgər milli həmrəyliyin köməyi ilə yenidən İİR-ı tarixi bir vəhdət ilə bağlı yeni bir düşüncə kimi dərk etmək istəyiriksə onda onu orta məktəblərə və universitetlərə sövq etdirməliyik. Biz bu günə kimi təhsil sistemindən ya universitet səviyyəsində onu həyata keçirməyə nail ola bilməmişik. Biz İranın ərazi bütövlüyünü qorumağa vəzifəliyik.Ancaq onda daha vacib məsələ də mədəniyyətli İranı mühafizə etməkdir. Çünki biz o böyük tərkibin kiçik bir parçasıyıq. Böyük mədəniyyətli İran bu məsuliyyəti bizim ürəyimizə qoyub ki İŞİD və Əl-Qaidə kimi qruplaşmalar eləcə də Ərəbistan və Türkiyənin böyük türküstan kimi qüvvələri qarşısında vətəni mühafizə edə və qoruya bilək.
Bu üzdən elə bir atmosfer yaratmalıyıq ki o qızıl tariximizdə onunla tanış olduğumuz hadisələr yenidən baş vermiş olsun. Nəticə etibarı ilə demək olar ki “Türk nökərlər və xəlafət aparatı həmrəyliyi”-nin koalisiyasıdır ki keçmişdə də İranı artıq təhdid etmişdir.
Ancaq bu hadisə yenidən yaşana bilər. Deməli böyük türküstan, İŞİD-in xəlafəti və Ərəbistan kimi təhdidlər hər bir şeydən artıq bizim stabilliyimizə və həyatımıza qarşı ciddi təhlükə hesab olunurlar.
Tərcüməçi: Mehdi Fərdi
Qaynaqlar: İran və Fərhixteqane Şəfəqna