Bu günlərdə Azərbaycan və Ermənistan respublikaları arasında 44 günlük müharibədən sonra Zəngəzur dəhlizini nəzarətə götürən Azərbaycan hökuməti İran yük maşınlarının Gorus-Qafan yolundan keçməsini saatlarla dayandırdıqdan sonra tranzit üçün 130 dollar tələb edib.
Arannews :Bu günlərdə Azərbaycan və Ermənistan respublikaları arasında 44 günlük müharibədən sonra Zəngəzur dəhlizini nəzarətə götürən Azərbaycan hökuməti İran yük maşınlarının Gorus-Qafan yolundan keçməsini saatlarla dayandırdıqdan sonra tranzit üçün 130 dollar tələb edib. Azərbaycan hökumətinin bu hərəkətində əsas motiv və məqsədinin nədən ibarət olması və nəticələrinin nə olacağı bu məqalənin əhatə dairəsindən kənardır. Əlbəttə ki, tranzit və torpaq hüquqlarının əldə edilməsi beynəlxalq ticarət və nəqliyyat qanunları əsasında hər hansı bir ölkənin ayrılmaz hüququdur, lakin bu yazının əsas mövzusu İran-Azərbaycan münasibətlərinin müasir tarixini gözdən keçirməsi və bu istiqamətdə rasional bir mühakiməyə hörmətli oxuyucuların məntiq və vicdanına meydan oxumaqdır.
A. 1993-cü ilin qışında Ermənistan ordusu Dağlıq Qarabağın cənub rayonlarına hücum edərək Füzuli və Zəngilan rayonları və onlarln ətraf kəndlərini ələ keçirdi. Adı çəkilən ərazilərdə Xocalı və Kəlbəcər qətliamının təkrarlanmamasının yeganə səbəbi İranın öz şimal sərhədlərini açaraq məcburi köçkünlərə sığınacaq verməsi idi. Həmin hadisədən sonra Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə torpaqdan əlaqəsi tam kəsildi. O dönəmki Azərbaycan hökumətinin yardım tələbinə cavab, İran, könüllü olaraq dost və qardaş qonşusuna, Biləsuvar və Culfa gömrükləri vasitəsi ilə Azərbaycan- Naxçıvan qara yolunu bərpa etdi. Bu istiqamətdə İİR 480 km. öz daxili qara yollarından bu marşrutu bərpa etmək üçün azəri tırların imkanında qoydu. Həmin tranzit yollardan 25 ildən artıq Azərbaycan hökuməti və xalqı istifadə edib və bu illər ərzində onlardan, torpaq haqqı kimi bir dollar belə tələb olunmayıb.
B. Təxminən 30 il ərzində Azərbaycan Respublikasının nəqliyyat donanması o marşrutdan tamamilə pulsuz istifadə etməklə yanaşı, həm də İran İslam Respublikasının ucuz yol, benzin və dizel xidmətlərindən və onların yük maşınlarının İrandakı təmir və dəyişdirmə mərkəzlərindən yararlanıb. . İş o yerə çatdı ki, sürücülər və tır sahibləri öz şəhərlərinə və evlərinə qayıdarkən, İran daxilindən ailələrinə lazım olan ərzaq və əşyaları da alıb özləri ilə aparırdılar. Bütün bu cərəyanlar İran hökumətinin gözü önündə idi. İran Azərbaycan vətəndaşlarını heç vaxt qazanc mənbəyi hesab etməyib və bütün bu illər ərzində onları qonaq kimi görmüşdür; İş ora yetişdi ki , marşrut olan yanacaqdoldurma stansiyalarda , təmir sexlərdə, restoranlarda və s. bu “qonaqların”rahatlığı üçün Azərbaycanca bülletenlər, elan lövhələr, panellər və yol nişanları quraşdırıldı. Bu yoldan keçmiş bütün azərbaycanlılar bu iddianın canlı şahidləridir.
Biləvar-Colfa quru yolu 25 ildən artıqdır ki, Azərbaycan və Naxçıvan üçün tamamilə pulsuzdur. 480 km-lik bu marşrutu “Hörmət yolu” və ya “Qardaşlıq yolu” adlandırmaq mübaliğə olmaz.
C. “Hörmət Yolu” İran İslam Respublikasının Azərbaycan Respublikasına etdiyi onlarla könüllü qrant və dəstəkdən yalnız biridir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsində birbaşa hərbi dəstək, Sipahın Qüds Qüvvələrinin təcrübəli döyüş qüvvələrinin Azərbaycan döyüş bölgələrinə göndərilməsi, 8 min Azərbaycan əsgərinin təlimi, İmam Xomeyni adına İmdad Komitəsi tərəfindən 30 min Azərbaycan Respublikası vətəndaşına dəstək, Azərbaycan və Naxçıvana qaz, işıq və ilkin tələbat mallarının göndərilməsi, 500 milyon dollar kredit ayrılması, hərbi texnikanın göndərilməsi, əfqan qoşunlarının və döyüşçülərinin Azərbaycana təhvil verilməsi, vizaların birtərəfli qaydada ləğvi və s. İranın Azərbaycan respublikasına verdiyi dəstəyin bir neçə nümunəsidir.
D. Azərbaycan Respublikasının təqvimində həmin ölkənin ən mühüm milli bayramlarından biri 26 iyun və ya milli qurtuluş günüdür. Azərbaycanın mərhum prezidenti Heydər Əliyevin Naxçıvandan Bakıya gəldiyi gün (H.Əliyev yeni Azərbaycanın ümummilli lideri və memarı kimi tanınır). Azərbaycanda çoxları Heydər Əliyevin dəstəklənməsi və hakimiyyətə gətirilməsində İranın rolunu gizlətməyə və unutmağa çalışır. Lakin Azərbaycan xalqının bu məsələnin araşdırması və Azərbaycanın o illərin siyasi sahəsində aktyorlarından öz ölkəsinin milli qurtuluş gününün inkişafında İranın rolunu soruşması məqsədəuyğundur. Çoxları bilmir ki, Heydər Əliyev Naxçıvandan Bakıya İran İslam Respublikasının o vaxtkı prezidenti, mərhum Ayətullah Haşimi Rəfsəncaninin şəxsi təyyarəsi ilə gəlib.
Hörmətli oxucular, sizdən xahiş edirəm ki, sağlam düşüncə və vicdanla hər cür sevgi və nifrətdən uzaqlaşın, öz mühakimə tarazlığında aşağıdakı iki cümləni yekunlaşdırın:
A) İyirmi ildən artıqdır ki, İslam Respublikası öz ərazisinin 480 km-lik quru nəqliyyat donanmasını heç bir gözlənti olmadan və tamamilə təmənnasız olaraq Azərbaycan nəqliyyat donanmasına verib və bu marşrut üzrə qonaqlar! Bütün logistika və rifah imkanlarından həzz alın.
B) Ermənistanla 44 günlük müharibə başa çatdıqdan və Zəngzour adlı dəhlizə nəzarət etdikdən sonra Azərbaycan Respublikası İranla həmsərhəd olan bu zolaqda nəzarət-buraxılış məntəqəsi yaradaraq hər birinə tranzit haqqı olaraq yüz otuz dollar tələb etmişdir. İran yük maşını bu 5 km-lik marşrutla hərəkət edir.
Yuxarıdakı iki cümlə heç bir şərhə yer qoymur, amma sadə bir misal verim. Qonşunun ailəsindəki kişi hər hansı səbəbdən həbsdədir və 10 il həbsdə qalır. Bu illər ərzində siz onun ailəsindən heç bir maddi və mənəvi yardım və dəstəyi əsirgəmirsiniz. Maddi yardımdan tutmuş övladlarının təhsilinə və s. İndi qonşunuz sərbəsdir, xəstə uşağınızı xəstəxanaya aparmaq üçün bir gecə avtomobilini borc götürmək istəyirsiniz. Əgər bu qonşu sizdən öz avtomobilindən istifadə etdiyinizə görə külli miqdarda kirayə haqqı tələb etsə, ona münasibətiniz necə olardı? Şübhəsiz ki, ən optimist halda ya onun yaddaşına, ya da əxlaq və insanlığına şübhə edərdiniz.
Siyasət və diplomatiyanın, hər hansı digər sosial fenomen kimi, özünəməxsus əxlaq və etik dəyərləri var. Hökumətlərin yanaşmasını tənqid etmək və qiymətləndirməkdə də müəyyən edilmiş etik standartlar var. İran İslam Respublikasının Azərbaycana qarşı illər boyu dostluq və qardaşlıq dəstəyindən sonra Zəngəzur dəhlizindən tranzit hüququ iddiası ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının son hərəkəti necə qiymətləndirilməlidir? Hər halda, bunlardan biri mühakimə olunacaq: ya Azərbaycan hakimiyyətinin tarixi yaddaşı, ya da siyasi etikası.
İran, Azərbaycan tərəflərini iki ölkə arasındakı əlaqələrin müasir tarixini ciddi şəkildə nəzərdən keçirməyə və İran İslam Respublikasının siyasətlərini, dəstəkləyici və qardaşlıq hərəkətlərini xatırlamağa çağırır, çünki əks halda onların siyasi və diplomatik etikasını şübhə altına alacaqlar.
Hamed rasuoli