1990-cı illərdən etibarən Türkiyə Afrika ilə qarşılıqlı əlaqələr üçün hərtərəfli və uzunmüddətli strategiya həyata keçirmişdir. Onun yanaşması xarici siyasət ambisiyalarından daha çox daxili məqsədlərə çatmağa yönəlib...
Aran News-un məlumatına görə, Türkiyə 1990-cı illərdən etibarən Afrika ilə hərtərəfli və uzunmüddətli əlaqələr strategiyası həyata keçirib. Onun yanaşması xarici siyasət ambisiyalarından daha çox daxili məqsədlərə çatmağa yönəlib. Türkiyə 1998-ci ildə ilk dəfə "Afrika üçün Fəaliyyət Planı"nı açıqladı. O zaman Avropa layihəsində Türkiyəyə yer olmadığı demək olar ki, aydın idi. Amma, Türkiyənin Afrika qitəsinə yanaşmasının dəyişməsi ilə, Türkiyə Afrika İttifaqının müşahidəçi üzvü oldu.
Daxili tələblər
Türkiyənin Afrikadakı strategiyasını anlamaq üçün, onun xarici siyasətinə təsir edən ölkənin daxili dinamikasını anlamaq vacibdir. 1990-cı illərin sonundan etibarən Gülən Hərəkatı kimi tanınan İslami birliklər, media və məktəblərdən ibarət transmilli qrup Türkiyənin Afrika qitəsindəki investisiyalarında mərkəzi rol oynayıb. Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) rəhbərlik etdiyi hökumət bu hərəkətdən Afrikada yumşaq güc proqramlaşdırmaq üçün istifadə etdi və 2013-cü ilə qədər bütün qitədə Gülənin dəstəklədiyi 100-dən çox məktəb fəaliyyətdə idi.
2016-cı ildəki çevriliş cəhdi Ədalət və İnkişaf Partiyası ilə onun “gülənist” müttəfiqləri arasında münasibətləri dəyişdi. Prezident Ərdoğan uğursuz çevrilişdə günahı Fətullah Gülən və onun rəhbərlik etdiyi hərəkatın üzərinə atdı. Türkiyə hökuməti bu qrupu terror təşkilatları siyahısına salaraq, Fətullahçı Terror Təşkilatı (FETÖ) adlandırıb.
Buna görə də, rəsmi Ankara Gülən hərəkatını yatırtmaq üçün Afrika ölkələrinə təzyiq etdi. Bütün qitə hökumətləri fərqli reaksiya verdi, lakin əksəriyyəti Ankaranın tələblərinə müsbət cavab verdi. Gülənin dəstəklədiyi bir çox məktəblər 2016-cı ilin iyununda Türkiyə hökuməti tərəfindən yaradılan Maarif Vəqfinin yaratdığı məktəblərlə əvəzlənib. Belə ki, Gülənin qardaşı oğlu da Keniyada həbs edilib.
İqtisadi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq
Rəsmi Ankara həm də Afrika qitəsinin qlobal və regional güclər arasında rəqabətdə həlledici mərhələyə çevrildiyini bilir və hesab edir ki, iqtisadi və təhlükəsizlik imkanlarının yaradılması üçün öz mövqeyini qoruyub saxlaması vacibdir. Türkiyənin Afrikadakı iqtisadi fəaliyyəti sürətlə artıb. Belə ki, onun qitədəki Birbaşa Xarici İnvestisiyası (BXİ) son vaxtlar 6 milyard dolları ötüb və 1150-dən çox layihə həyata keçirilib.
2003-2019-cu illər arasında Türkiyə ilə Afrika qitəsi arasında ticarət dövriyyəsi 5 dəfə artaraq 5,5 milyard dollardan 26 milyard dolları ötüb. Artan bu əməkdaşlıqda hava nəqliyyatı mühüm rol oynamışdır; hazırda Türk Hava Yolları şirkəti Afrikanın 52 şəhərinə uçuş təşkil edir və bu sayın artacağı gözlənilir.
Türkiyə də Rusiya kimi Afrikanı müdafiə sənayesinin əsas müştərisi hesab edir. Bu ölkə Keniya, Uqanda və Tunis də daxil olmaqla Afrika ölkələri ilə bir sıra silah müqavilələri imzalayıb. Təbii ki, bu beynəlxalq strategiya daxili məqsədləri gücləndirir. Çünki rəsmi Ankara 2023-cü ilə, yəni, Türkiyə Cümhuriyyətinin 100-cü ildönümünə qədər müdafiə sənayesi istehsalçılarını gücləndirməyə və bu sektorda özünü təmin etməyə çalışır.
Ticarət və hərbi sövdələşmələr artan diplomatik fəaliyyətlə müşayiət olundu; Ankara qitədə ən azı 37 hərbi ofis yaradıb və Çad, Niger və Somali də daxil olmaqla bir neçə ölkə ilə hərbi əməkdaşlıq müqavilələri imzalayıb.
Ankaranın geosiyasi ambisiyasında üç mühüm ölkə
Birinci ölkə Qırmızı dənizə və Ədən körfəzinə strateji çıxışı təmin edən, Hind okeanına açılan qapı olan Somalidir. Cırtdan ölkə Cibuti ilə yanaşı, Somali də ərəb ölkələri arasında rəqabətin və əlbəttə ki, gərginliyin əsas nöqtəsidir. 2011-ci ildə Ərdoğan Somalinin paytaxtı Moqadişoya səfər edib və humanitar yardımlar edib. O vaxtdan bəri Ankara yolların, xəstəxanaların və məktəblərin tikintisi də daxil olmaqla, Somaliyə 1 milyard dollardan çox yardım və investisiya ayırıb. 2017-ci ildə Ankara Moqadişoda hərbi təlim mərkəzinin də daxil olduğu TÜRKSOM düşərgəsində hərbi baza açıb. Bir il sonra, görünür, Somali hakimiyyətinin tələbi ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri bu ölkədə hərbi təlim proqramını dayandırıb. Bu yaxınlarda Ankara Somalinin Beynəlxalq Valyuta Fonduna olan 2,4 milyon dollar borcunu ödəyib.
Liviya da Ankaranın Şərqi Aralıq dənizindəki mübahisəli sular və resurslarla bağlı gündəminə, eləcə də digər güclərlə rəqabətinə görə Türkiyənin Afrika strategiyasında mühüm rol oynayır. Türkiyə ilə BMT-nin dəstəklədiyi Tripoli hökuməti arasında əldə olunan razılaşmadan sonra, türk qüvvələri Liviya silahlı qüvvələrinə təlim və dəstək verir. Türkiyənin rəqibləri – BƏƏ, Misir və Fransa – rəqib Liviya hökumətini üstüörtülü və ya açıq şəkildə dəstəkləyiblər. Ankaranın Liviyadakı qabarıq rolu Tunis və Əlcəzairlə hərbi və iqtisadi əməkdaşlığın intensivləşməsi ilə müşayiət olunub və Əlcəzair hazırda Türkiyənin qitədəki ikinci ticarət tərəfdaşıdır.
Ankaranın digər strateji müttəfiqi Efiopiyadır. Türkiyə Çindən sonra ölkənin ikinci ən böyük investorudur. Efiopiya Türkiyənin Afrikaya Birbaşa Xarici İnvestisiyalarının üçdə birindən çoxunu (təxminən 2,4 milyard dollar) özünə cəlb edə bilib. Efiopiya Afrika Buynuzundakı strateji mövqeyi ilə yanaşı, Türkiyənin iqtisadi fəallığını artırdığı Şərqi Afrikaya da giriş qapısıdır.
Çoxşaxəli strategiya
Bu nümunələr Türkiyənin Afrika ilə bağlı strategiyasının həm prioritetlər, həm də coğrafi əhatə baxımından çoxşaxəli olduğunu göstərir. Bura təkcə hərbi əməkdaşlıq, ticarət, investisiya və aviasiya diplomatiyası deyil, həm də mədəni rıçaqlar da daxildir. Məsələn, türk serialları Nigeriya və Efiopiya kimi böyük bazarlarda milyonlarla tamaşaçı toplayıb. Ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi, diplomatik nümayəndəliklərin yaradılması (bu qitədə Türkiyə səfirliklərinin sayı 2003-cü ildəki 12 səfirlikdən 2021-ci ilə qədər 43-ə yüksəlmişdir) və hərbi əməkdaşlıqla həyata keçirilir.
Türkiyə orta və uzunmüddətli perspektivdə də qoruya biləcəyi bəzi rəqabət üstünlüklərindən faydalanır. Avropalı rəqiblərindən fərqli olaraq, Türkiyənin Afrika ilə münasibətlərində müstəmləkə keçmişi yoxdur. Və Çindən fərqli olaraq, Türkiyəni qarətçi siyasətdə, neomüstəmləkəçilikdə, borc tələsi yaratmaqda və ya Afrika ölkələrinə keyfiyyətsiz mal və xidmətlər təqdim etməkdə ittiham etmək olmaz.
Perspektiv
Ekspertlərin fikrincə, Türkiyə ilə Afrika arasında münasibətlərin gələcəyi üç amildən asılıdır:
1. Türkiyənin iqtisadi və siyasi şərtlərinin təkamülü.
2. Şimali Afrika, Efiopiya və Sudan daxil olmaqla Afrikadakı hədəf ölkələrin siyasi və təhlükəsizlik perspektivləri.
3. Bu qitədə qlobal və regional güclər arasında rəqabət.
Hazırda Fransa Afrikadakı hərbi mövcudluğunu azaltmaq qərarına gəlib və ABŞ-ın geri çəkilmə ehtimalı olacağı halda, Türkiyənin Sahel və Qərbi Afrikada təsiri artacaq. Ankaranın Seneqal, Qambiya, Qvineya-Bisau, Nigeriya, Niger və Çadla əlaqə qurmaq səyləri, onun regionu nə qədər həyati əhəmiyyətli saydığını göstərir.
Afrika Buynuzunda Sudan və Efiopiyada baş verən daxili hadisələr gələcək ssenariləri müəyyən edəcək. Sudanda prezident Ərdoğan keçmiş prezident Ömər əl-Bəşirlə mühüm müqavilələr imzalamışdı. Bu razılaşmalar öz gücünü itirib, çünki keçid koalisiyası Qərblə əlaqəyə üstünlük verir. Sabitlik perspektivlərinin qeyri-müəyyən olduğu Efiopiyada BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı Ankaranın təsirinə meydan oxuyur. Bu kontekstdə Efiopiyada Böyük İntibah Su Anbarı ilə bağlı mübahisə, həyati bir məsələyə çevrilib və Ankara bəndin tikintisinə qarşı çıxan Misirə qarşı Əddis-Əbəbənin yanında olmağa davam edir.