Qafqaz regionunda şirin suyun böyük hissəsi Kür və Araz transsərhəd çaylarından alınır. Hər iki çayın mənşəyi Türkiyədən başlayır və Qafqaza axır. Yuxarı aktor kimi Türkiyə iqlimin yaratdığı su dəyişikliklərinə bəndlər tikməklə cavab vermişdir. Bu bəndin genişlənməsi Qafqazın aşağı axınında su istehlakçılarının xərcləri hesabına olacaq.
arannews.com :Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin bildirdiyinə görə, oktyabrın 22-də səhər saatlarında Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycan daxilində müxtəlif əraziləri, o cümlədən Qəbələ şəhərini SCUD raketləri ilə atəşə tutub. Bu şəhər 2011-ci ildə Abşeron rayonunu və Azərbaycanın paytaxtını su ilə təmin etmək üçün çəkilmiş Oğuz-Qiblə-Bakı su kəməri boyunca mühüm mərkəzdir. Təbii ki, mühüm su anbarı və su elektrik stansiyası olan Mingəçevirə artıq uzaq məsafədən hücumlar olub. İki qonşu və eyni zamanda düşmən ölkə olan Azərbaycan və Ermənistan arasında gərginliyin artması sərhəd münaqişəsindən də kənar ölçülər qazanıb. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri polkovnik Vaqif Dərgahəli deyib ki, əgər Ermənistan Azərbaycan Respublikasının strateji obyektlərini, o cümlədən Mingəçevir su bəndini və su elektrik stansiyasını hədəfə almaq qərarına gələrsə, Azərbaycan Ermənistandakı Metsamar atom elektrik stansiyasını dəqiq raketlə vura bilər. Azərbaycan MN-nin mətbuat xidmətinin sözlərinə görə, yerin təbii mövqeyi və hava hücumundan müdafiə qüvvələri Mingəçevir bəndinə və su elektrik stansiyasına hücuma imkan vermir.
Mingəçevir Azərbaycan üçün Kür çayı üzərində tikilən və ölkənin elektrik enerjisi ilə təminatı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən çox böyük su elektrik stansiyasıdır. Metsamur Atom Elektrik Stansiyası Ermənistanda yeganə atom elektrik stansiyasıdır və 1979-cu ildə bu ölkənin paytaxtı İrəvandan 37 km aralıda tikilib. Bu elektrik stansiyası 1988-ci ildə baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra fəaliyyətini dayandırmış və 1995-ci ildə fəaliyyətini bərpa etmişdir. İki ölkə arasında münaqişənin kəskinləşməsi region ölkələrini bu münaqişəyə sürükləyə və iki ölkəni eroziyalı və dağıdıcı müharibəyə sürükləyə bilər.
Su çatışmazlığı və quraqlıq riski uzun müddətdir Azərbaycanda əsas narahatlıq mənbəyi olub, çünki Gürcüstan və Ermənistanla müştərək olan Kür-Araz çayı hövzəsində içməli su təchizatı və suvarmadan çox asılıdır. Əsas istisna Oğuz-Qəbələ-Bakı kəməridir ki, suyu tamamilə Azərbaycanın şimalındakı yerli bulaqlardan vurur. Son illər Bakı hökuməti ölkənin su təhlükəsizliyi problemini, əsasən, quyuların qazılması yolu ilə həll etmək üçün bir neçə cəhd göstərib. Ötən ilin yayında İlham Əliyev bu məsələni təkrarladı və hökumətinin gündəmində duran əsas məsələlərdən biri kimi xarakterizə etdi.
Əslində, Qarabağda bir neçə həftə davam edən gərgin münaqişə nəticəsində Azərbaycan torpaqları geri alındıqdan sonra görülən ilk işlərdən biri bu torpaqlarda su təsərrüfatının təmiri və abadlaşdırılması üçün tenderlərin elan edilməsi oldu. Geri alınmış ərazilər arasında bir çox ərazilər, o cümlədən Xudafərin və Suqovuşan (Madagız) su idarəçiliyi üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə, Suqovuşanda Sərsəng su qurğuları kompleksinin istismarı üçün zəruri olan su anbarı var. Tərtər çayı üzərindəki Sərsəng su anbarı Sovet hakimiyyəti tərəfindən Aşağı Qarabağ bölgəsinə kömək məqsədilə tikilib. Hazırda faktiki olaraq Qarabağ bölgəsinin nəzarətindədir.
Sərsəngdən elektrik enerjisi istehsal etmək, içməli su və suvarma üçün istifadə olunur. Daha kiçik Madağız su anbarı 20 km aşağıda yerləşir və aşağı rayonlara (Ağdam, Ağcabədi, Bərdə, Goranboy, Tərtər, Yevlax) xidmət etmək üçün nəzərdə tutulmuş suvarma kanallarını qidalandırır. 1994-cü ilə qədər bu ərazidə illik su sərfi 700 milyon kubmetr qiymətləndirilirdi. Təbii ki, Azərbaycan qüvvələrinin indiki irəliləyişinə qədər Sərsəngdən Azərbaycan yaxınlığındakı aşağı ərazilərə gedən 22 kilometrlik kanalın 90%-dən çoxundan istifadə etmək qadağan edilmişdi. Ermənilərin regiona nəzarəti Qarabağ münaqişəsinin üç onillik davam edən müharibə mərhələsində İrəvana Sərsəngdən siyasi rıçaq kimi istifadə etməyə imkan verdi. Əslində, su sisteminin yuxarı və əsas qolunu saxlamaqla səlahiyyətlilər, dövri su axınlarını növbə ilə tənzimləyə və ya kranları bağlaya bilərlər. Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) 2015-ci ildə apardığı araşdırma su anbarlarının əməkdaşlıq etməməsinin çoxsaylı ekoloji və sosial nəticələrini aşkar edib.
Bu hesabata görə, ən çox ehtiyac duyulan yay aylarında Sərsəngdən gələn suyun axını azalıb və nəticədə kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün kifayət qədər ehtiyat yoxdur. Bundan başqa, çənə texniki xidmət göstərilməməsi və müstəqil ekspertlərin çıxışının olmaması zədələnmiş konstruksiya ilə bağlı narahatlıq yaratmaqla yanaşı, Sərsəngin suyunun çirklənmə narahatlığı səbəbindən içməli sektorda istifadəsini çətinləşdirdi. Nəticədə Azərbaycan baha başa gələn və ekoloji cəhətdən dağıdıcı olan yeraltı su nasosları və quyuları sistemi qurmağa məcbur oldu.
2015-ci il hesabatından sonra AŞPA 2016-cı ildə qətnamə qəbul edərək, vəziyyəti humanitar problem kimi qiymətləndirdi və silahlı qüvvələrdən xahiş etdi ki, obyektin ədalətli işinə nəzarət etmək üçün müstəqil mühəndislərə və beynəlxalq müşahidəçilərə çıxış imkanı vermək məqsədilə ərazini tərk etsinlər. Bundan əlavə, Avropa institutları və insan haqları qurumları 1992-ci ildə BMT-nin Su Konvensiyasına istinad edərək, mövcud vəziyyəti “ətraf mühitin məhv edilməsi” kimi müəyyən etdi.
Son üç onillikdə və uzun müharibədə su mübahisəsi əsas faktorlardan biri olmuşdur. Ötən ilin iyulunda baş vermiş ciddi toqquşmalarda ekspertlər və müşahidəçilər Azərbaycanın öz enerji resurslarını qlobal bazara çıxarmağa imkan verən neft-qaz obyektlərinin təhlükəsizliyindən narahat olduqlarını bildiriblər. Bu dəfə əsas diqqət su obyektlərinə yönəlib.
Azərbaycan Respublikasında su problemi elədir ki, hökumət qüvvələrinin repressiyaları ilə müşayiət olunan son etiraz aksiyalarına səbəb olub. Martın 13-də Saatlı rayonunda 200-ə yaxın kənd sakini Kür və Araz çaylarında suyun olmamasına etiraz olaraq magistral yolu bağladı. Əraziyə iğtişaş əleyhinə texnika və polisi qüvvələri yeridildi. Sosial şəbəkələrdə yayılan videolarda onların kütləyə gözyaşardıcı qaz və rezin güllələr atdıqları görünür. Ən azı üç etirazçı yaralandı və onlardan biri 15 yaşlı yeniyetmədir. Kür və Araz çayları hövzələrində su çatışmazlığı son illər Azərbaycanın bir sıra mərkəzi rayonlarına təsir edib. Bir çox digər təhlükələr arasında qlobal iqlim dəyişikliyi Cənubi Qafqazda misli görünməmiş su dəyişikliklərinin ciddi nəticəsidir. Bu bölgə qeyri-müntəzəm yağıntılar və qar əriməsi ilə üzləşir ki, bu da içməli mənbələrə, kənd təsərrüfatı istehsalına və su enerjisi istehsalına təhlükə yaradır. Həmçinin region sularının münasibətləri gərgin olan ölkələrin sərhədlərini keçməsi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir.
Bu bölgə şirin suyun əsas hissəsini Türkiyədən başlanan və Qafqaza axan transsərhəd Kür və Araz çaylarından alır. Yuxarı aktor kimi Türkiyə iqlimin yaratdığı su dəyişikliklərinə bəndlər tikməklə cavab vermişdir. Bu bəndin işlənməsi Qafqazın aşağı axınında su istehlakçılarının xərci hesabına olacaq.