Azərbaycan servisi/ARAN AGENTLİYİ
Qarabağ haqqında nəşr olunmuş kitablar
Yazıçı: Pərviz Zare Şahmersi
Tədqiqatçı
Giriş
Qarabağ Kür və Araz çaylarının ortasında yerləşir.bu qədim ərazi iki yerə-düzənlik və dağlıq- ayrılır.bu ərazinin əksər hissəsi düzənlikdir, mühüm şəhərlərindən biri Gəncədir.bütün mühüm tarixi hadisələr, xüsusi ilə Səfəvilərdən sonra burada baş vermişdir.Səfəvilər, Qacar xanlığına aid olan Ziyadoğluları, Qarabağ bəylərbəyi adı altında burada yerləşdirdi və bu ərazinin tarixinə yeni səhifə açdı.bu xanlıqların rolu Qarabağın abadlaşmasında-Qarabağın paytaxtı Gəncə şəhəridir-böyük idi və Qarabağ iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdə inkişaf etdi.
Qarabağ ipək istehsalında məşhur idi.bu ərazinin strateji mövqeyi səbəb olmuşdur ki, Səfəvilər və Osmanlı imperaturluğu bu ərazilərə sahib olmaq üçün dəfələrlə müharibə etsinlər. Nadir şah Əfşar, Ziyadoğlu xanlığını Qarabağda məhdudlaşdırdı.beləliklə, bu xanlığın son hakimi olan Cavadxan, Ruslarla müharibə etdiyi zaman öldürüldü.Nadir şah dövründə və Ruslar Qafqaza daxil olmadan öncə Qarabağ, xanlıqların, Cavanşir sülaləsinin vasitəsi ilə idarə olunurdu.bu dövürdə Qarabağ məntəqənin, xüsusi ilə İranın siyasətində mühüm əhəmiyyətə malik idi.Ağa Məhəmmdxan Qacar iki dəfə Qarabağa hücum etdi.ikinci hücumunda dağlıq Qarabağın mərkəzində Şuşada qətlə yetirildi.Fətəli şah Qarabağ hakiminin, İbrahimxəlil xan Cavanşir, qızı ilə evləndi və beləliklə İranla əlaqəsini möhkəmləndirdi.Ancaq İran-Rusiya arsında olan birinci müharibə vəziyyəti dəyişdirdi.Ruslar İbrahimxəlili öldürdülər və bu ərazi 1813-cü ildə"Gülüstan "müqaviləsində Ruslara bağışlandı.1813-cü ildən etibarən(Qarabağ Rusiya verildiyi ildən)1985-ci ilə kimi Qorbaçov hakimiyyətə gəldiyi zaman millətlər arasında daima münaqişə var idi.tədqiqat üçün Qarabağın o qədər də əhəmiyyəti yox idi. bu ərazi sanki elm sahəsində unudulmuşdur.millətlər arasındakı ixtilaflar və Qarabağda Azərbaycanlılarla ermənilərin ixtilafı səbəb oldu ki, bu əraziyə tədqiqatçıların və jurnlistlərin marağı artsın.məlum oldu ki, bu haqda məlumat olduqca azdır. İranda və başqa ölkələrdə Qarabağ haqqında nəşr olunmuş kitabların əksəriyyəti 1988-ci ildən sonraya aiddir.
Bu məsələ göstərir ki, bu kitabların əksəriyyətinin mövzusu dağlıq Qarabağda baş vermiş münaqişənin səbəblərinə aiddir.bu gün dağlıq Qarabağın bütövü və düzənlik Qarabağın bir hissəsi Ermənistanın işğalındadır.ermənilər və Azərilər elmi məqalələr və kitablar nəşr etdirməklə dağlıq Qarabağda öz hakimiyyətlərini sübut etdirməyə çalışırlar.bu məsələ tədqiqat işini çətinləşdirir.bütün tədqiqatların özünə məxsus nöqsanları var.bunların bəzisi siyasi hadisələri, bəzisi isə bu ərazinin qədim tarixini əks etdirib.bir sıra məqalələrdə xristianlığın üstün olması, bir sırasında isə düzənlik Qarabağın tarixi və burdakı müsəlman bəylərbəyin tarixi araşdırılıb.bütün bu kitablarda geniş və hərtərəfli məlumat yoxdur.bununla belə bu haqda məlumat İranda çox azdır.necə ki, bu ölkə Qarabağ münaqişəsində siyasi nöqteyi-nəzərdən məşğul idi.buna görə də, bu haqda geniş miqyasda işin görülməsi gözlənilmir.bu səbəbə görə, İranda geniş və hərtərəfli, qədim və yeni tarixi əks etdirən bir kitab indiyə kimi ya nəşr olunmayıb və ya nəşrinə imkan yaranmayıb. bu mövzu İran tarixinə əhəmiyyətli olduğuna görə bu haqda nəşr olunmuş bir sıra kitabların siyahısını veririk, faydalı ola bilər.
§ İranda nəşr olunmuş kitablar:
1- «بحران قراباغ». کاوه بیات. انتشارات پروین. تهران. 1377
2- «تاریخ قرهباغ» .پرویز زارع شاهمرسی و علیرضا راه ور. انتشارات وزارت خارجه. 1376. تهران.
3- «قرهباغ» محمد حافظ زاده. انتشارات نوید اسلام. قم. 1381
4- «تاریخ قرهباغ» . ژرژ بورنوتیان. بی تا. بی نا. بی جا
5- «صد سال گفتمان در قرهباغ» . بی تا. بی نا. بی جا.
6-«مناقشة قرهباغ؛ آرمانها و واقعیتها». علی عباسوف و هارویتون چاخاتریان. انتشارات
«جنگ قرهباغ». ضیاءالدین سلطانوف. ترجمة صمد سرداری نیا. انتشارات اختر. تبریز. 1384
7- «قره باغ در گذرگاه تاریخ». صمد سرداری نیا. انتشارات ندای شمس. تبریز. 1384
8- «ریاض العاشقین» تذکرة شعرای قراباغ. میرزا مهدی مجتهدزاده. به کوشش یحیی خان محمد آذری. نشر آفرینش. تهران. 1373
9- قره باغ شاعیرلر مسکنی. م .کریمی. مؤسسة فرهنگی یکتا رصد زنجان . 1382
«تذکرة شاعران قره باغ.» بی نا. بی تا. بی جا. نسخة موجود در کتابخانة مرکزی تبریز
§ Başqa ölkələrdə nəşr olumuş kitablar:
1. «Karabakh-nameh» (1845) by Mirza Adigezal bey;
2. «History of Karabakh» (1847) by Jamal Javanshir Karabagi;
3. «The rule of Panah khan and Ibrahim Khalil khan in Karabakh and the events of that time» (1854) by Rzakulu bey Mirza Jamal oglu; .
4. «Tarihi-Safi» (1856) by Mirza Yousif Karabagi;
5. «History of Karabakh» (1862) by Mir Mehti Khazani;
6. «The political situation of the Karabakh khanate in 1747-1805» (1884) by Ahmed bey Javanshir.
7. Abrahamian, A. Deciphering Caucasian Albanian Inscriptions (Yerevan, 1964).
8. Grakan Gharabagh: Gharabaghi inknaver marzi eritasard groghneri almanakh (Yerevan: Sovetakan Grogh, 1988) 261 pages.
9. Aliev, I. Mountainous Karabagh: History, Facts, and Events (Baku, 1989).
10. Aliev, K. Caucasian Albania from the First Century B.C. to the First Century A.D. (Baku, 1974).
11. Asenbauer, Haig. E. Zum Selbstbestimmungsrecht des armenischen Volkes von Berg-Karabach (Vienna: Wilhelm Braumuller, 1993).
12. Avagian, S. History of the Press in Karabagh (1828-1920) (Yerevan, 1989).
13. Baratow, Boris. The Angel of Artsakh: Monuments of Armenian Art in Nagorno-Karabakh (Moscow: Lingvist Publishers, 1992) 216 pages.
14. Barkhudariants, M. Artsakh (Baku, 1895).
15. Barkhudariants, M. The Country of the Aghuans and Its Neighbors (Tiflis, 1893).
16. Beglaryan, Hrachya. Hrashk erkir im Gharabagh: Banasteghtsutyunner (Yerevan: Nairi, 1990) 144 pages.
17. Brosset, M.-F. (trans). S. Orbelian, Historie de la Siounie (St. Petersburg, 1864/1866).
18. Chorbajian, Levon, Patrick Donabedian, and Claude Mutafian The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh (Atlantic Highlands, NJ: Zed Books, 1994) 198 pages.
19. Hakobian, H. The Medieval Art of Artsakh (Yerevan: Parberakan, 1991) 96 pages.
20. Hakobian, H. The Miniature of Artsakh-Utik, 13-14th Centuries (Yerevan, 1989).
21. Khacheryan, L.G. Davit Bek Entir Patmutsyun [David Bek Chosen History] (Glendale, CA: Alco Printing Co., 1988) 209 pages.
22. Luchterhandt, Otto. Nagorny Karabakh's Right to State Independence According to International Law (Boston, MA: Armenian Rights Council, 1993) 83 pages.
23. Mamedova, F. Political History and Historical Geography of Caucasian Albania (Baku, 1986).
24. Manoukian, Agopik and Armen Manoukian. Documents of Armenian Architecture--Gharabagh (Milano, Italy: OEMME Edizioni, 1988).
25. Mardikian, Ohanes and Hampar Krikorian. The Invisible War: The Current Situation in the Caucasus (Washington, D.C.: Armenian American Action Committee, [1994]).
26. Marquart, J. Eransahr nach der Geographie des Ps. Moses Chorenaci (Berlin, 1901).
27. Mkrtchyan, Shahen. Lernayin Gharabaghi patma- chartarapetakan hushardzannere [The Historical-Architectural Monuments of Mountainous Karabagh] (Erevan "Hayastan" Hratarakchutyun, 1980).
28. Mkrtchian, Levon. Artsakh-Gharabaghe ir antsyalov ev nerkayov [Artsakh-Karabagh: Its Past and Future] (Athens: ARF Library, 1988) 64 pages.
29. Mnatsakanian, A. Mountainous Karabagh: Historical Handbook (Athens, 1988).
30. Mnatsakanian, A. On the Literature of the Country of Aghvank (Yerevan, 1966).
31. Muratian, Paruir. History is the Memory of Past Generations: Historical Issues Surrounding Mountainous Karabakh (Yerevan, 1990).
32. Panico, Christopher. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh (New York, NY: Human Rights Watch/Helsinki, 1994) 118 pages.
33. Raffi. The Melikates of Khamsa (Vienna, 1906).
34. Rost, Yuri. Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan (New York, NY: St. Martin's Press, 1990) 194 pages.
35. Schwartz, Donald and Razmik Panossian, eds. Nationalism and History: The Politics of Nation-Building in Post Soviet Armenia, Azerbaijan and Georgia (Toronto: University of Toronto Centre for Russian and East European Studies, 1994) 149 pages.
36. Seymore, Bruce, II, ed. The ACCESS Guide to Ethnic Conflicts in Europe and the Former Soviet Union (Washington, D.C.: ACCESS, 1994) 174 pages.
37. Smith, Graham, ed. The Nationalities Question in the Soviet Union (New York, NY: Longman Inc., 1990) 389 pages.
38. Suny, Ronald Grigor. The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union (Stanford, CA: Stanford University Press, 1993) 200 pages.
39. Thierry, J.M. Eglises et Couvents du Karabagh (Antelias, Lebanon: Armenian Catholicossate of Cilicia, 1991) 304 pages.
40. Toumanoff, Cyril. Manuel de genealogie et de chronologie pour l'historoire de la caucasie chretienne (Rome, 1978).
41. Ulubabian, B. Gandzasar (Yerevan, 1981).
42. Ulubabian, B. The Principality of Khachen, 10th-16th Centuries (Yerevan, 1975).
43. Ulubabian, B. Studies in the History of the Eastern Province of Armenia, 5th-7th Centuries (Yerevan, 1981).
44. Voskian, H. The Monasteries of Artsakh (Vienna, 1953).
45. Walker, Christopher J., ed. Armenia and Karabagh: The Struggle for Unity (London, UK: Minority Rights Publications, 1991) 162 pages.
46- «ناگورنو قره باغ، آناتومی نسل كشی انجام شده توسط آذریها». شاهن مگردیچیان. انتشارات آزاد آرتساخ. ایروان. 2005