Təhqiqin əsas sual bundan ibarətdir: “Azərbaycan Respublikasının milli kimliyinin kökü, hansı amillərdən qaynaqlanır?”
Azərbaycan Respublikasında milli kimlikdən alət kimi istifadə edilməsinin təhlili
Yazarlar: Məhəmmədrza Məcidi və Şiva Əlizadə
1. Müqəddimə
Sovetlər Birliyinin parçalanması ilə o dönəmin siyasətinin təsirlərinə xitam verilməmişdir. Bu siyasətlərin təsiri o qədər özünə yer tutmuş və dərinə işləmişdir ki, məlum imeratorluğun varisləri olan respublikaların siyasi addımlarında və qonşu ölkələr ilə münasibətlərində özünü göstərir. Milli tarix və kimlik, bolşevikləri özünə məşğul edən məsələlərdən idi. Hazırkı Azərbaycan Respublikasında milli kimlik, bolşeviklərdən öncə başlayan və bu günə qədər davam edərək uzun prosedur keçən kimlik formalaşması prosesinin nəticəsidir. Sovetlər Birliyinin şəxsi maraqlarının təmini üçün Azərbaycan Respublikasının tarixinə müəyyən qüvvələr tərəfindən kifayət qədər “əl gəzdirilmişdir”. Doktor İnayətullah Rzanin dediyi kimi: “Türk tayfalarının tarixi, şiddətli dərəcədə siyasi məqsədlər ilə qarışmışdır. Cox az sayda tayfalar, bu həddə siyasi oyunların qurbanına çevirilməyə bilmişlər. Birinci Dünya Müharibəsi zamanında və ondan sonra türklər, siyasi məqsədlərin genişləndirilməsi üçün istifadə edildi. Siyasi istəklərə qulluq edən bir qrup müəlliflər, tarix təhrif etməyə başladılar və bu tarixi keçid dövründə həqiqətləri təhrif etməkdən və başqa yerə yönəltməkdən çəkinmədilər. Bununla yanaşı tarixdə isbat olunmamış məsələləri qabartmağa başladılar”. (Rza, 1386:493)
Təhqiqin əsas sual bundan ibarətdir: “Azərbaycan Respublikasının milli kimliyinin kökü, hansı amillərdən qaynaqlanır?” Məqalənin əsas sualının cavabında belə bir fərziyyə irəli sürürük : “Sovetlər Birliyinin və müstəqil Azərbaycan Respublikasının elita siyasətçiləri iqtisadi, siyasi və strateji hədəflərinin həyata keçməsi niyyəti ilə tayfa, tarixi hadisələr və dil məsələsinə söykənməklə, milli kimlik düzəltməyə əl atdılar”. Əsas suala cavab vermək üçün təsviri-təhlili metoddan istifadə etmişik. Bu yazıda ilk olaraq nəzəriyyələrə toxunacağıq. Azərbaycan Respublikasında milli kimliyin təhlil edilməsi üçün seçilmiş nəzəriyyələr, əsasən bu kimlikdən alət kimi istifadə olunması məqsədi güddüyünü bəyan edir. Məqalənin digər hissəsində isə bolşeviklərdən öncə XX-ci əsrin iki on illiyində formalaşmış milli kimliyin məzmunu ilə tanış olacaq, bundan sonra Sovetlər Birliyinin Azərbaycan üçün hazırladığı milli kimliyi araşdıracaq, sonda isə müstəqillikdən sonrakı hakimiyyətin milli kimliyə verdiyi tərifə nəzər salacağıq. Şahid olacağıq ki, siyasi fəallar müxtəlif zamanlarda öz hədədflərinə çatmaq üçün, alternativ olaraq ortaya qoyduğu milli kimliyə tərifi hakim etmək üçün necə cəhd etmişlər.
2. Nəzər çərçivəsi
Milli kimlik mədəni, ərazi, iqtisadi, hüquqi və siyasi məsələlərdən təşkil olmuş alınma və mürəkkəb strukturdur. Millət, müəyyən ərazidə eyni qanuna tabe və ortaq siyasi təşkilatlara sahib olan bir qrup camaatdan ibarətdir. Milli kimlik, ərazi və siyasi olmaqla iki fenomen əsasında qurulur. Dövlətlər, milli kimliyin mədəni ünsürlərinə müdaxilə edə bilər, onu təhsil təşkilatları və cəmiyyətdə təsirə malik olan media vasitəsilə inkişaf etdirə bilərlər. (Smith, 1991: 8-15) Qeyri-qərbi tayfa ünsürü də həmçinin canlanmışdır. Ehtiyatda saxlanılan alətçilər, bəzən sosial, siyasi və mədəni ünsür hesab olunurlar ki, ehtiyac olan vaxtda ümumi emosiyaları müəyyən tərəfə yönləndirmək və istənilən kimi istifadə etmək mümkündür. Tayfa məsələlərinin geniş layihəsi və tayfa kimliyinin canlanması, əsasən irqçi fəallarının bu mənbədən istifadə edərək öz siyasi hədəflərini irəli aparmaq istədikləri zaman baş tutur. Bunun üçün də millətçilik, müəyyən siyasi istəkləri təmin etmək üçün xüsusi olaraq ictimai və siyasi kütləni könüllü etməkdə bir vasitədir. Alətçi yanaşmada, tayfaya və daha dəqiq desək, tayfa başçılarına aid olan hədəflərə təkid olunur və bundan sonra qrupların ortaya çıxması və onların mənşəyi müzakirə obyektinə çevrilir.
Etnik mənsubiyyəti təbəqəyə də bənzətmək olar. İctimai təbəqələr mövcuddur və bu təbəqənin bir üzvü ortaq marağa və xüsusi hədəfə irəliləmək üçün təşkilatlanmayana qədər, ictimai və siyasi həyatda onun əhəmiyyəti gözə çarpmayacaqdır. Alətçi yanaşmada, etnik qruplarının başçılarına və onların etnik kimliyini könüllü etməsinə və təşkilatlandırmasına böyük əhəmiyyət verilir. Etnik mənsubiyyət xalqı siyasi könüllüyə çevirmək və müəyyən siyasi hədəfi irəli aparmaq üçün, qruplar ya aktivlər və ya hər ikisi üçün münasib minik vasitəsi hesab olunur. Etnik mənsubiyyət xalqın əksəriyyəti üçün, digər qruplardan fərqli olan müxtəlif növ mədəniyyətlərə və dillərə sahib, məfhumu asanlıqla dərk olunan və xalqı istənilən vaxt ayağa qaldırmaq üçün böyük qüvvəyə malik bir qrupdur. (Seyyid Imami 21-23 1387 h.ş) Tayfa kimliyi, hər hansı şəxsə bir dəfəlik olaraq və ya praqnozlaşdırılmış şəkildə verilmir, əksinə zamanla düzəlir və dəyişikliklərə məruz qalır.
Etnik kimliyi şəxsin çağdaş dünyamızda sahib ola biləcəyi kimliklərdəndir. Bunun əhəmiyyəti isə müxtəlif zaman və məkanlarda eyni deyil. Etnik mənsubiyyət bir camiənin öz mənafeyi təmin etmək üçün sahib olduğu dinamik bir vasitədir. Bunun üçün də etnik mənsubiyyət, camaatın xüsusi qrupunun əli ilə müəyyən meyyarlar əsasında düzəldilir və daha dəqiq desək ixtira olunur. Təbii ki, bu kimliyin aradan qaldırılması onun fərdlərə və ya cəmiyyətə təsirsiz olması anlamına gəlmir. Bu, bir millətə çevrilə biləcək etnik camiədir. (Bacova, 1998: 29,36 və 37) Milli kimlikdən alət olaraq istifadə edənlər inanırlar ki, maddi ehtiyacları təmin etmək naminə, məqsədli şəkildə xalq kimliyinə nəzarət, milli və ya tayfa kimliyinin seçimində elitanınəli labüddür (Weir, 2012: 4).
2-1. Kommunizmdən öncə milli kimlik
1905-ci ildə günmüzdə Azərbaycan Respublikası adlanan ərazidə məskunlaşan sakinlərin kimliyi, müsəlman olaraq bəyan olunurdu. 1920-ci ilə qədər regionda “Azərbaycan milləti”nin məskunlaşdığı müstəqil bir ölkə təşkil olundu və bolşeviklərin Bakıya daxil olması ilə ömrü sona yetdi. Belə nəzərə çarpır ki, burada böyük miqyaslı dəyişikliklərin edilməsi üçün 15 il vaxt tələb etsə də, Rusiyanın 1 əsrlik domenantlığı, cəmiyyəti belə bir dəyişikliyə hazırlamışdır. Xanlıqlar arasında ayrılıqlara son qoyulması və vahid iqtisadiyyatın təşkil olunması, rusların ölkəyə gəlməsinin ən mühüm nəticəsi hesab olunurdu (Swietochowski, 1985: 191). Rusiya və xarici kapitalların köməkliyi ilə küllü miqdarda təbii sərvətlərin talanması, Qafqazda cəmiyyətin iqtisadi sisteminin ozulmasına səbəb oldu. Cəmiyyətdə burjuaziya və prultariya təbəqələri yarandı və dəmir yollarının salınmasından sonra, sərvətlərin daşınması daha da geniş vüsət almışdır. Amma imperatorluqda gənclərin təhsili üçün yaradılan şərait, Qafqaz regionunun ictimai və mədəni fəaliyyətlərin inkişaf etməsinə səbəb oldu. Yeni siyasi düşüncələrin cəmiyyətin kiçik savadlı katiqoriyası olan savadlıların arasına nüfuz etməsi ilə 19-cu əsrin axırları və 20-ci əsrin əvvələrində regionda yeni siyasi partiyalar təsis olundu. Bunlardan Musavat və Daşnaksütun, sovet rejiminin işğalından öncə, aid olduğu ölkələrin müstəqilliyində mühüm rola malik olmuşlar (Afanasyan 1370). Müstəqil Azərbaycana rəhbərlik etməsi lazım olan savadlı və mütəfəkkir katoqoyira, ictimai və mədəni məsələlərdə ruslarla əlbir oldular.
1905-ci ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonlarına qədər bir çox hadisələrin baş verməsi, o cümlədən İran, Rusiya və Osmanlıda Məşrutə İnqilabının baş verməsi, Oslamlı və Britaniya işğalçılarının mövcudluğu, Araz çayının şimalının və ya indiki “Azərbaycan Respublikası”nın ərazilərinin siyasiləşməsini qanunvericilik halına saldı.
Halbuki, 19-cu əsrin tədrici dəyişiklikləri sona yetmişdir və camiənin elitası “azərbaycalılar”ın sözçüsü olmaq üçün can atırdılar. Bu hərəkat, Rusiya imperatorluğunun digər xalqlarının milli azadlıq təlaşlarına bənzəsə də, islami köklərə sahib olan fərqli xüsusiyyətlərə malik idi. “Millət” (çağdaş düyada anlaşılan mənada) adı altında bir qrup insanın kimlik ideologiyası, avropalıların təsiri altında rusların əli ilə İslam dünyasına gəlmiş nisbətən yeni fikir idi. Bunun üçün də birmənalı olaraq anti-rus ideologiya hesab olunmurdu. Region əhalisinin ruslar barədə fikirləri, həmişə mübhəm olaraq qalmışdır. Axundzadənin dili ilə desək, onlar bir tərəfdən öz keçmiş mədəniyyətinə bağlı, digər tərəfdən isə çox zəruri dəyişiklikləri üçün ruslara təşəkkür edirdilər. Bu yeniliklərin ən mühümlərindən biri, Rusiya bazarlarının təmini məqsədi ilə neft emalının genişləndirilməsi idi. İslam dünyası ilə vəhdət hissi, osmanlılarla tayfa qohumluğu və iranlılarla kimlik bağllığı, avropalılar və ruslarla qarşıdurmanın amillərindən idi. Əlbəttə ki, onlar əhalinin panislamizm, pantürkizm və Qafqaz fedaralizminin çətiri altına toplaşmasıdan ehtiyat edərək, xüsusi və fərqli qədim adətlər üzərində manevr etməkdən çəkinirdilər. Amma bununla belə, onların siyasi planları himayə olumaq üçün xaricə tərəf yönəlmək idi. 1918-ci ildə ümidlər Osmanlı Türkiyəsinə tikildi. Pantürkizm ideologiyası milli oyanışın ikişafına kömək etdi və türk olmaq ünsürünün qabardılması onların milli kimliyinində təsir qoydu. Siyasi istiqlal və daxili məsələləri öz idarəsi altına almaq istəyi ilə osmanlılara tərəf yönəlmə, bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Sonda müstəqil Azərbaycan yaratmaq ideologiyası bütün siyasi planların fövqündə dayandı. O zaman Azərbaycanın siyasi inkişafı əsaslı bir problemlə üz-üzə idi. Belə ki, qədimi və avropalaşmış qruplar arasında olan böyük fasilə, onları biri-birindən ayırırdı. Təşkilatların bir hissəsi ümmətçilik prinsipini əsas gətirərək “dövlət- müstəqil Azərbaycan milləti” ideologiyasına biganə yanaşır və hələ milliçilik onların zehilərində özünə tam yer ala bilməmişdir. Kommunistlər, Azərbaycan Respublikasının əleyhinə olan təbliğatları zamanı bu fikirdən sui-istifadə edirdilər. Yeni yaranmış bu cümhuriyyət, baş vermiş ictimai-mədəni dəyişikliklər üzündən asanlıqla süqut etdi. Yerli camaat üçün məzhəbi və yerli kimlik ilk sırada yer alırdı (Swietochowski, Ibid: 191-193).
Onlar vahid millətə çevrilmək üçün uzun yola ehtiyaclı idilər və Azərbaycan milli kimliyi münaqişəli və anlaşılmaz məsələ idi. Axundzadə Tiblisidə olan zaman belə İranı öz ata yurdu hesab edirdi. Türk kimliyi azlığın əhəmiyyət verdiyi bir ideologiya idi. 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin başçıları, özlərini tatar adlandırmaq istəmirdilər. Çünki bu tayfaya aid olanları, rus istismarçılarına maraqlı olan şəxslər kimi tanıyırdılar. İran tərəfi isə öz növbəsidə yeni cümhuriyyətin adını birmənalı olaraq qarşılamadı. Bunun üçün də, Bakı rəsmiləri bir müddət Qafqaz adından daha çox istifadə edirdilər (Yilmaz, 2013: 513-514).
Kommunistlər gücləndikdən sonra Qırmızı Ordu Bakıya daxil oldu və Azərbaycan adını qorumağa çalışdı. Onlar milli elitalarla daha çox ortaq fikirə malik idilər, nəinki xalq qruplarına. Onlar əslidə ictimai milli hərakatın solçu bir qolu idi və inqilab əleyhdarları olan milli burjuaziyaçıları qəbul etmirdilər. Onlar yaxşı bilirdilər ki, müstəqil Azərbaycan çox davam gətirə bilməyəcək və ölkənin Rusiyaya ilhaq olması, Gürcüstana və Ermənista birləşməyindən daha yaxşıdır. (Swietochowski, Ibid: 194).
2-2. Sovetlər Birliyinin Azərbaycan üçün tarix və kimlik yazması
Adətən, əsas olaraq belə bir iddia irəli sürürlər ki, millətçilik, sovetlərdən sonra kommunizm zamanının millətlərə aid ola siyasəti idi. Bununla da xalq, tayfa və millət olaraq formalaşırdı və Leninin federalizmlə muxalif olmasına baxmayaraq, onun əlində bir silah idi. Bununla siyasi atmosfer, millətçiləşdirildi (Haugen, 2003: 110-111).
Sovetlər Birliyi ilk olaraq qeyri-ərazili federalizm yaratdı və tayfalar əsasında sakinləri təbəqələrə böldü, millət və millətçiliyi millilikdən alt pillədə qərarlaşdırdı (Torbakov, 2003: 37-39). Bolşeviklərin millət və milli topluma əhəmiyyət verməmələrinə, milli toplum prultariyannın həqiqi mənafeində yayındırmaq üçün burjuaziyanın qondardığı məhsul olmasını hesab etmələrinə baxmayaraq, praktiki olaraq siyasi addımlarını irqçilik prinsipi ilə kökləyirdilər. Sovetlər Birliyində milli kimlik, ərazi və siyasi baxımdan təşkilatladırmaq üçün əsas prinsip idi. Sovet Azərbaycanının türkdilli və İranla tarixi və mədəni bağların olmasına baxmayaraq, bu rejim azəri xalqının qeyd olunan dəyərlərdən uzaq düşmələri və öz siyasi mənafelərinə görə süni bir kimlik hazırladı.
1930-cu illərdə Sovet daxilində və xaricində baş verən dəyişikliklər, bu məsələdə böyük rol oyamışdır. Artıq 1937-ci ildən Sovet İttifaqının rəsmi sənədlərində, Azərbaycan xalqı türk olaraq tanınırdılar. 1920-1937-ci illərdə baş verən siyasi və ideoloji dəyişikliklər, türk kəlməsini Azərbaycanlı kəlməsi ilə əvəzlədi (Yilmaz, 2013: 511-513). Bolşeviklər pantürkist və panislam hərəkatların qarşısını almaq, tatarların kimliyini ləkəli müsəlman və böyük türkistan ideologiyasının aradan aparmaq istəyirdilər. Həmçinin, İranın hər növ nüfuzunun qarşısı alınmalı idi (Roy, 2007). Azərbaycan, Sovetlər Birliyində İran və Türkiyəyə siyasi çıxış idi. Rusiyanın qərbində Ukraynanın daşıdığı əhəmityyəti, Azərbaycan da eynilə Rusiyanın cənubunda daşıyırdı. Azərbaycan, 1920-ci ildə Şərq Millətləri Konqresinə ev sahibliyi edirdi. İlk türkşünaslıq konqresi də 1926-cı ilə Bakıda təşkil olunmuşdur.
Azərbaycan bolşevikləri, Azərbaycanı İran və Türkiyə ilə muqayisədə modernize olunmasına razı deyildilər. Sovet hökuməti ilk 15 ildə İran və Türkiyə ilə münasibətləri yaxşı idi. 1934-cü ildə Sovet İttifaqınn Türkiyəyə səfir olaraq göndərdiyi erməni milliyyətindən olan diplomat, Türkiyə üçün heç də yaxşı əlamət deyildi. Halbuki, Stalinin Türkiyə ilə birliyini lazımsız məsuliyyət hesab etdiyi nəzərə çarpırdı. Türkiyənin beynəlxalq cəmiyyətə birləşməsi ilə sovet hökuməti Türkiyənin xarici siyasətində əhəmiyyətini itirdi və üç il ərzində SSRİ-Türkiyə əlaqələri bir az da istiləşdi. 1937-ci ildə sovetin Azərbaycan rəsmiləri elan etdilər ki, Türkiyə Sovetlər Birliyində olan türkdilli millətdən istiqlalını dəstəkləyir və öz rəhbərliyi altında pantürkist dövlət qumaq istəyir. 1937-1938-ci illərdə minlərlə sovet əhalisi pantürk və Türkiyəyə casusluq adı ilə ittihamı olundu.
İranla Sovetlər Birliyinin iqtisadi əlaqələri, 1927-ci ildən İranın Almaniya ilə iqtisadi əlaqələri dərinləşənə qədər yaxı idi. İlk illər bu məsələ SSRİ üçün böyük əhəmiyyət daşımasa da 1930-cu ildən sonra Almaniya ilə müharibə məsələsi müzakirə olunurdu. 1938-ci ildə bütün İran vətəndaşları Sovetlər Birliyindən çıxarıldı. Bu prosseslərin fonunda, İran-Türkiyənin münasibətləri daha da sıxlaşırdı. Sədabad müqaviləsi isə, 1937-ci ildə bağlandı. Sovet hakimiyyətinin İran və Türkiyə ilə əlaqələrinin istiləşməsi, Azərbaycaı vitrindən çıxardıb səngərə çevirdi. Bu məsələ, türk kimliyinin azəriyə çevrilməsinin amillərində biri idi (Yılmaz, 2013: 515-517).
Sovetlər Birliyi zamanında tarix, 1920-ci illərdə şərqünas və dilşünas Nikolay Marın təsiri altında idi. Mar düşüncəsinə əsasən günümüzün dillər və tayfaları, müxtəlif tarixi mərhələlərdə xalqların bir-biri ilə əlaqəsinin nəticəsidir və kimlik prinsipləri iqtisadi şəraitin məhsuludur. Milli və dil kimliyini dəyişən amillər, iqtisadi və ictimayi prosseslərdir. Amma 1930-cu illərdə, sovetin tarixə baxışı, Marın təsiri altından çıxaraq digər xəttlə hərəkət etdi. Bundan sonra tayfa kökləri əhəmiyyət əldə etdi və tarixi tədqiqatlarla tayfa köklərinin araşdırılması əlavə olundu. Yeni təfsirdə tayfa möhkəm və köklü fenomen hesab olunurdu ki, bunula da qədim mədəniyyətləri günün tayfalarına nisbət verirdilər. Sovet tarixçiləri, axrealoqları və bu mövzularda təcrübəsi olan mütəxəssilər, sovetin ərazisində olan respublikalarda yaşayan xalqların köklərini bu torpaqlarda yaşayan qədim tayfalara gedib çatdığını isbat etmək üçün missiyalanmışdılar. Sovetin tarixə baxışında digər bir dəyişiklik, Pakruski ideologiyasıının inkarı idi. Pakruski, 1917-ci ildə Rusiya tarixinə özünəməxsus marksist yanaşma ilə verdiyi ideyaya görə, nadir insanlardan hesab olunurdu və 1920-ci illərdə bolşeviklərin əsas tarixçisi kimi tanınırdı. O, marksist hadisələrini milli və imperialist təhlillərlə dəyişmiş və təbəqələşmə ilə mübarizəni öz təhlilinin əsas mərkəzinə çevirmişdir. Amma, 1936-cı ildən, respublikaların hər birinə onların qədim tarixində qızıl dövrləri və milli qəhrəmanları araşdırmaq üçün, milli tarix təyin olumalı idi. Əgər Azərbaycanın tayfa kökləri türk kimliyi əsasında təyin olunsaydı, problemlər yarada bilərdi. Çünki regiounun xalqları, 11-13-cü əsrlərdə türkdilli olmuşlar. (Yilmaz, 2013: 521-523)
Milad tarixi ilə 11 və 12-ci yüzilliklərində türk tayfalarının Qafqaza axınından sonra türk dili digər yerli dillərin mövqeyini yiyələnməyə başladı. Aran, Şirvan və Dağıstan zonalarında bir müddət yerli dillər türk dilinin kənarında qalmışdılar. Səlcuqların hakimiyyəti zamanından başlayaraq, türk dili daha da genişlənməyə başladı. 13-cü əsrdə Aranın yerli dili regioda əlaqə vasitəsi kimi öz əhəmiyyətini itirərək yerini türk dilinə verdi. Nəticə etibari ilə məntəqədə hər kəsin anlaya və bir-biri ilə əlaqə qura biləcəyi bir dilə çevrildi. Türk dilinin Qafqazda qələbəsini, bu dilə sahib xalqların əsrlər boyu yerli xalqlarla əlaqəsiin hasili bilmək lazımdır və bu da 11-13-cü əsrlərdə türk tayfalarının siyasi idarəçiliyi sayəsində ərsəyə gəlmiş və genişlənmişdir. Türklərin əsas iqtisadiyyatı olan maldarlıq, oların digər məntəqələrə köç etməsinə və eyni zamanda məxsusən dağ zonalarında digər köç edənlərlə əlaqə qurmaları üçün münasib şəraitin yaranmasına səbəb olurdu. Bu dilin asanlığı və sadəliyi, onun yad dillilər tərəfindən bir az da daha tez həzm olunmasına yol açdı (Rza, 544 və 532).
Bununla da anlamaq olar ki, türklərin bu regionda nüfuzunun səbəbi, qədim zamandan bu məntəqədə qalmaları yox, onların 11-ci əsrdən sonra idarəçiliyi ələ keçirmələri və yerli xalqla sıx əlaqələ saxlamalarıdır. Bu zamanda Gürcüstan və Ermənistan da həmçinin öz milli şəxsiyyətlərini bərpa etməklə məşğul idilər. Amma onlar, azəri türklərinin əksinə olaraq, öz muasir kimliklərini qədim ibrilərə və urartulara nisbət verə bilərdilər. Çünki, hər ikisi qədim mədəniyyətə, tarixin yaddaşına düşmüş hadisələrə sahib idilər və 5-ci əsrdən başlayaraq məzhəbi təşkilatlarla hakimiyyətin yoxluğunda onu əvəz etməyi bacarırdılar. Gürcü və ermənilərin özünəməxsus bu xüsusiyyətləri, Qafqazda bərabərliyi pozurdu. Belə nəzərə çarpır ki, azəri türkləri hazırkı regiona daha gec gəliblər, amma halbu ki, onların qonşuları Qafqazda daha qədim keçmişə malikdirlər. 20-ci əsrin ilk on illiyində tayfa qalmaqalları ilə Qafqazın güdəmi dolmuş, bu hadisələrdən tayfa təəssübləri özünü göstərir və hətta qanlı davalarla belə yadda qalmışdır. Halbuki, sovet modernizəsi sakitçilik və aramlıq olmada baş tuta bilməzdi. Buna görə də azəri türklərinin ermənilər və gürcülər kimi qədim Qafqaz xalqlarından hesab olunması üçün yeni dastanlar düzəldilməsi lazım idi. 1937-ci ilə qədər Azərbaycanın akatemik atmosfertində, iki yanaşma əsas müzakirə obyekti idi. Birinci qrup milli dil və tayfa keçmişinin davamı olaraq sabit türk dili ilə izah edir, digəri isə 11-ci əsrdən sonra gəldiklərini və türklərlə eyni kökdən olduqlarını iddia edirlər. İkinci iddiaya inananlar, azərilərin bu regionnda qədim kökə malik olduqlarını deyirdilər. Onlar iddia edirdilər ki, dil dəyişikliyi baş vermişdir, amma türk mirasına olan bağlılığı inkar edirdilər və muasir cəmiyyəti müxtəlif millət və mədəniyyətlərdən təşkil olunduğunu deyirlər. Azəriləri oslamlılarla qan qardaşı olduğu üçün səlcuqlara nisbət vermək, azəri türkləri üçün tarixi kök yaradırdı, amma onların nəzərinə görə azəri kimliyi qeyri türk mikllətlərə bağlıdır. 1937-ci ildən sonra türk kimliyi ortaya atıldı və rəsmiyyətə qovuşdu. Bu məsələ isə, azəri kimliyini sürətlə İran kimliyi kölgəsinnə salırdı. Amma bunun üçün də bir çarə tapılmışdır.
Sovet hakimiyyətinin sonlarına qədər Azərbaycan tarixinin izahı bu şəkildə idi: Sovet Azərbaycanında məskunlaşan xalq, qədim tayfdalardan təşkil olunmuş, tarixin son dövrlərində isə türkdilli olmuşdular. Daha öncə isə erməni, gürcü və dağıstan dilində danışıblar. Onlarla heç bir türkdilli tayfanın bağlılığı yoxdur. Azərbaycanlı kimliyi əsrlərlə dəyişməmişdir. Həmişə onların hicrət edənlərinin sayı az, ictimai və iqtisadi sistemi zəif və yerli xalqa mühüm təsirləri olmamışdır. Stalin, azəriləri böyük Mad mədəniyyətindən qalanlar hesab edirdi. Onun bu izahına əsasən, madlan azərilərin qeyri ari əcdadlarıdırlar. Azərilərin tarixinin bir hissəsinin Mad dövlətinə aid olma nəzəriyyəsi, onların mədəniyyəti, döyüşləri, hamısından daha mühüm farslarla müharibəsi və İranın domenantlığından azad olmaları təsəvvürünü yaratdı. Mad İmperatorluğunu milliləşdirmək, antiiran mövzunun açılmasına səbəb oldu. Beləliklə, irs məsələsinə aid iddianın hər ikisində, Azərbaycanlıların əcdadları madlar, Qafqaz albanları və kaslardan ibarət olduğu təsəvvür olunurdu. (Yılmaz, 2013: 524-532) Rusiya və İran müharibələrində vahid Azərbaycanın şimal və cənub olmaqla iki yerə bölünməsi, Azərbaycanın sovet zamanında yazılan tarxinin bir hissəsi idi. Bu iki tarixi yanaşma, “panazərbaycanizm”in yaranmasına səbəb oldu. Sovet İttifaqı, İranı işğal edərkən bu ideologiyadan yararlanmışdır.
Heydər Əliyev, kommunist partiyasına rəhbərliyi zamanı, bir dəfə Azərbaycan ərazisinin birləşməsi ümidindən söz açmışdır. Bu mövzu, tarixin müxtəlif mərhələlərində və müxtəlif siyasi qüvvələr tərəfindən açılmışdır. (Swietochowski, 1999: 424 & 425). Daha dəqiq desək, Türkmənçay və Gülüstan müqaviləsindən sonra Qafqaz xalqlarının İrana meylini aradan aparmaq üçün ilk dəfə olaraq anti-İran təbliğata başlamışdır. Stalin 1945-ci ilin yayında, xəritədə İran və SSRİ arasındakı sərhədə işarə edərək demişdir ki, biz elə etdik ki, ukraynalılar, belaruslar və moldovalılar biri-birinin kənarınnda yaşaya bilirlər, amma sərhəddimizi burada sevmirəm. Bir il sonra İranın işğalı, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Şərq və Qərbin üz-üzə gəlməsi və soyuq müharibənin başlanğıcı idi (Raine, 2001: 1). Stalinin əmri əsasında, Azərbaycan əyalətində demokrat partiyasının yaranması ilə eyni zamanda, Qırmızı Ordunun əsas siyasi təbliğatçısı olan şərqşünas missionerlər, İran Azərbaycanına daxil oldu. Həmin zaman Şimali və Cənubi Azərbaycan terminindən istifadə olundu və fars millətinin azərilərə zülmü məsələsi mövzusu açıldı.
Eyni zamanda Qırmızı Ordunun bu məsələni daha effektiv təbliğ etməsi, xalqın yerli əhalisi ilə əlaqənin qurulması, şimali və cənubi Azərbaycan məsələsinin təbliğui üçün Sovet Azərbaycanında bir bölmə açmışdır. Bu qərarın əsasında, Təbrizdə azəri dili və fars əlifbası ilə “Vətən Yolunda” qəzeti çap olundu. Bu qəzetdə dayanmadan saxta şimal və cənub Azərbaycanı kəlmələri istifadə olunurdu. Bu nəşriyyat, Sovet İttifaqının hədəflərinə görə İran Azərbaycanının tarixini təhrif etməklə İranı bölmək ideyasının ilk ciddi addımını atmışdı. Bundan başqa, digər bir nəşriyyat da Sovetin Azərbaycana girməsini izah etmək, başqa sözlə desək, bu domenantlıq siyasətinə don geyindirmək üçün “Azərbaycan” adlı qəzet çap edirdi. Nəhayət, sovet ordusunun İranı tərk və demokrat partiyasının süqut etməsinə baxmayaraq, cənubi və şimali Azərbaycan məsələsi öz təsirini itirməmişdi və sovet bu ideologiyadan istifadə etməkdə davam edirdi. Bundan əlavə, Sovetin İrandan çıxışından sonra bu rejimə bağlı olan şairlər və yazıçılar da həmçinin ara-sıra bu məsələyə toxunurdular. Sovet hakimiyyəti, Cənubi Azərbaycan məsələsini şer və ədəbiyyatlarla təbliğ etməklə, zehnləri bu məsələyə hazırlamaq istəyirdi və Cənubi Azərbaycanın Sovetlər Birliyinə ilhaqı məsələsi barəsidə də söz-söhbət gəzirdi. Bu məsələ ədəbiyyatda o qədər aktual idi ki, Mirzə İbrahimovun canişini və “Vətən Yoluda” qəzetiin ilk rəhbəri Cəfər Xəndan, 1949-cu il, Azərbaycan əyalətinin dovlət universitetində elmi işini, “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında milli azadlıq hərəkatı,” adı altında müdafiə etmişdir. O bu yazıda, Cənubi Azərbaycan hərəkatının ideyasının, Səttar xana və şeyx Məhəmməd Xiyabaniyə gedib çıxdığını iddia etmişdir. (Kazimi, 2005: 166-167)
Cənubi Qafqaz ölkələri SSRİ-nin rəhbərliyi Mixail Qarbaçova çatdığı zaman, iqtisadi eniş və rəsmilərin məsuliyyətsizliyi öz təsirini göstərməkdə idi. Qafqazda sovet sistemini dəstəkləyən bəzi partiyalara, Qarbaçovun rəftarları şübhəli görsənnirdi və son on illiklərdə olan imtiyazlarını itirməklərindən qorxurdular. Amma regionun adi xalqları, açıq siyasi atmosfer və milli azadlıqlarının tərəftarı idilər. Xalqın himayəsi ilə və mühafizəkarların müqavimətinə görə, Qafqazda gedən proseslər Moskvadakından daha zəif idi. Hakim strukturların Qarbaçovun əmrlərinə məsuliyyətsiz yanaşmaları, cəmiyyətdə azadlığa meyl və şərait yaratdı. Qafqazda olan qeyri-rəsmi təşkilatlar, başqa bir hədəflə yeni siyasi xəttin sorağına çıxmışdılar. Daha Qolasnovistinin zamaında, gizlində olan müxalif qruplar üzə çıxdılar və qanuni siyasi fəaliyyətə üz tutdular. Halbuki, Rusiyadakı qeyri-rəsmi qruplaşmalar yalnız siyasi və iqtisadi islahatlara təşviq edirdilər, amma Qafqazdakı qruplaşmalar millətlərə aid olan məsələləri də iş prinsiplərinə əlavə etmişdilər. Qafqazda da həmçinin Baltikyanı ölkələrdəki kimi milliləşmə, ilk olaraq ekalogiya və təbiət roblemləri ilə əlaqədar etirazlar şəkilində olmuşdur. Azərbaycanda olan qeyri-rəsmi təşkilatlar, ilk olaraq kimyəvi fabriklərin və Sumqayıtda olan alüminium zavodunu dayadırılmasına etiraz etdilər. O zaman Sumqayıt, Azərbaycanın havası ən çirkli şəhərlərindən birinə çevrilmişdir. Milli oyanış hərəkatına təkan verən amillərdən biri də, ermənilərin Qarabağda alüminium zavodunun təsis etməsinə etiraz etməklə, ekoloji hərəkata qədəm qoymaları idi. Bu layihə, tarixi Topxana meşəsini məhv edirdi. Xəbər Bakıya çatdığı zaman, bu layihəyə üç həftəlik etirazlar başladı və özünə siyasi forma aldı. Azərbaycan xalqı ermənilərin Qarabağdakı istəklərinə əngəl yaratdı və Ermənistanda yaşayan azərilər üçün bərabər hüquq tələb etdilər. 200 min azərinin Ermənistadan çıxarılması hərəkatı daha da qızışdırdı. Azərbaycan rəsmiləri ümumi vəziyyətə nəzarətin əldən çıxmasından qorxaraq Moskvadan kömək istədilər və Qırmızı Ordu mitinqə çıxan camaatdı dağıtmağa başladı. Ordunun məsələyə müdaxiləsi, xalqda millətçilik hisslərinin oyamasına səbəb oldu. Artıq millətçilik, ətraf mühiti çirklənməsinə olan etirazların yerini aldı. Azəri millətçiliyi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaraması ilə daha da genişləmişdi və Topxana hadisəsi ilə özünün pik həddiə çatdı. (Seyidov, 2012: 206 - 207).
Çoxmillətli bir dövlətin içərisindən müstəqil ölkələrin ayrılması, xalqlara “milli” baxışla yanaşılmasına xüsusi şərait yaratdı. Bu xüsusiyyət, Sovetlər Birliyi dönəmində ölkəyə və dövlətə milli baxış hesab olunurdu. Brobeykerin nəzərinə görə, postsovet ölkələrini dil, mədəniyyət, demoqrafik vəziyyət, iqtisadi rifah və siyasi hegamonluğu özündə qoruyan “milliləşdirən” dövlətlərdir. Bu model, azlıq təşkil edən millətin hüquqlarını qoruyan iki və çoxmillətli dövlət modelinin əksinədir (Headley, 2012: 256-258).
Sovet İttifaqı rəsmilərin 1970-ci illərdə vahid milli kimliklə yeni bir sistem yaratmaq cəhdlərinə baxmayaraq, kommunizm milli fərqlilikləri Sovetlər Birliyində aradan apara bilməmişdi. Milli fərqlilik Sovetlər Birliyində qaldı və müxtəlif təbəqələrlə genişlənmə formalaşdı. Bunun üçün də ölkələrin "aşkarlıq" və "yenidənqurma"ya yanaşması, həmin ölkələrin formalaşmasına bağlı olması heç də qəribə deyil. İnkişafın həddi çox olurdusa, yeni ideologiyalar bir o qədər qəbul edilirdi (Seyidov, 2012: 196). Ölkələrin müstəqilliklərindən sonra da, milli dastalara və ideologiyalara ehtiyacları var idi. Sovetlər Birliyinin dağılması isə nasioalizm regionda daha da genişlənərək siyasi gücə çevrildi (Kirchanov, 2010: 52).
2-3. Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyindən sonra milli kimlik və ideologiyalar
Azərbaycanda kimlik və milli mədəniyyət anlayışının formalaşması, sovet hökumətinə aid olan zehniyyətin təsiri altıdadır. Sovetlər Birliyinin millətçilik və irqçiliyə verdiyi tərif, Azərbaycanın millət quruluşu prinsipində addımlar atmış elitasının zehnində həkk olumuşdur. Azərbaycançılıq kimliyinin türkçülük kimliyindən fərqliliyi Sovetlər Birliyinin mirasının bir hissəsidir (Tokluoglu, 2005: 749).
Azərbaycan Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gəldiyi illərdə millətçilik və dilçilliyə bağlı olmayan bir vətəndaşlığa əsaslanan camiə yaradacağını iddia edirdi. Bütün millətlərdən olan qrupların vətəndaş azadlığı, mədəniyyət azadlığı, iqtisadi inkişaf, Qarabağ məsələsinin həlli, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası AXC-nin elan etdiyi digər hədəflərindən sayılırdı. AXC-nin siyasi və ictimai təşkilatçılığını 1918-20 illərdə Musavat Partiyasının təşkilatçılığı ilə müqayisə edirlər. Şirin Hanter, Azərbaycan tarixində üç dövrü bir-birindən ayırır. Birinci dövr, 1989-cu ildən 1992-ci ilədək istiqlalçılıq və türkçülük mədəniyyətini hislərinin pik həddinə çatması və Türkiyənin tərəfinin saxlanılması. İkinci dövr, 1992-93-cü illər arası (Elçibəyin zamanı), ifratçı millətçilik, pantürkçülük , Türkiyəyə meylin güclənməsi və qərbyönümlü olmaqla anti-İran və anti-Rusiyaçılıqla yanaşı oldu. Amma sonda milliyyətçilik siyasətindən bir növ ümidsizlik yarandı və üçüncü dövrdə, yəni H. Əliyevinə hakimiyyətə gəlməsindən sonra xarici istiqamətlənmədə daha bərabəryönlü siyasət yürüdüldü.
Xalq Cəbhəsinin mədəniyyət siyasəti anti-İran və anti-rus prinsipləri üzərində köklənmişdi. Hazırkı dövlətin fikrincə isə bu siyasət qərbə yaxınlaşmaq üçün münasibdir. Çünki qərb postsovet ölkələrinin mədəniyyət sahəsində Türkiyənin şərik olmasına daha üstünlük verirdilər. Anti-rusçuluq, Xalq Cəbhəsinin üzvlərindən daha çox Elçibəyin üstünlük verdiyi məsələ idi. Bunun əvəzində H. Əliyev, Rusiya ilə münasibətləri bərpa etdi və İranla əlaqələri genişləndirdi. O, ləzgi, talış, kürd və rus etnik azlıqların hüquqlarına riayət etməyə söz verdi. Azərbaycanda 1990-cı illərdə türkçülük və azərbaycançılıq kimi iki ideologiyanın rəqabətini görmək olar. Xalq Cəbhəsi türkçülük milliyyətçiliyi əsasını dəstəkləyirdi. Musavat Partiyası isə çeşidli kimlik liberal milliyyətçiliyini qəbul edirdi (Tokluoglu, 2005: 726-728).
Aydındır ki, türkçülük və azərbaycalı olmaq iki ayrı-ayrı kateqoriyalardır və onları eyni hesab etmək olmaz. Amma Sovetlər Birliyinin parçalanmasından sonra Türkiyə bunların eyni olmasını göstərməyə cəhd etdi və bu proqram çərçivəsində Azərbaycan Respbulikasının bəzi çevrələrinin türkçükük əvəzinə azərbayçılıq məsələsi Türkiyə tərəfinin narahatlığını doğurdu. Xüsusilə də 1995-ci ildə Azərbaycan Parlamenti türkün azəridən ayrı olmasına təkid etdi. Əlbəttə, panazərizm ideyasına bağlı fəaliyyət göstərən rəsmi qrup, partiya və təşkilatlardan əlavə, 2005-ci ildə H. Əliyevin fərmanı ilə Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə Dövlət Komitəsi və Dünya Azərbaycanlıları Konqresi təşkil olunub. Bu təşkilatların hədəfi dünya azəri qurumları arasında əlaqələr yaratmaq, erməni diasporası qarşısında güclü diaspora təşkil etməkdir. Azərbaycanlı diasporası yaratmaq üçün təşkil olunmuş komitə yəhudi lobbisini təqlid edir. Bu komitə müxtəlif ölkələrdə yəhudi təzyiqləri altında olan qruplarla geniş geniş münasibətlər yaradıb və onların təcrübəsindən fayadalanır. İranın bu məsələyə həssaslığına diqqət etməklə komitənin rəhbəri dəflələrlə təkid etmişdir ki, İranda yaşayan azərbaycanlıları bu ölkənin vətəndaşları bilirik, lakin cənubdan mühacirət etmiş azərbaycanlılarla fəal əməkdaşlığımız vardır. Nazim İbrahimov həmçinin deyib ki, Cənubi Azərbaycan coğrafi bir termindir və biz İranın daxili işlərinə müdaxilə etmək niyyətində deyilik. Bununla belə o, iranlıların dilə əhəmiyyət verməsi əvəzinə dini yanaşmalarından narahatlıq hissi ifadə edib. DAK, daha çox İran üzərində diqqətini toplayıb və rəsmi olaraq Amerika tərəfindən təkidlənib. İranın xaricdə yaşayan vətədaşları bu təşkilatda aktiv fəaliyyət göstərirlər.
Bakı dövləti konqreslə əlaqəsi olmadığını rəsmi surətdə bildirsə də bu ölkənin bəzi parlement onun üzvüdür. Türkiyənin bu konqresi dəstəkləməsi Türkiyə-İran münasibətlərinin necə olmasından asılıdır. Amma DAK-ın əsas hədəfi Qarabağın azad olunmasıdır (Kazimi, 1385, səh. 47-76 və 78).
Bugünkü Azərbaycan Respublikasının mədəniyyəti türk, rus, hətta qərb ünsürlərindən sintez olunmuşdur. Azərbaycanın etnik-mədəniyyət tərkibli mirasından söz açmaq olar. İran tarixi və mədəniyyətinin Azərbaycan mədəniyyətinə təsirindən agah olan alim və azadfikirlilər – istər sovet hökuməti zamanı, istərsə də ondan sonra – öz nəzərlərinə görə təşviq olunmurlar və adətən, bu ölkədə rus və türk mədəniyyətinin təsirndən söz açılır (Tokluoglu, 2005: 731-732).
Azərbaycanda dövlət və opozision mədəniyyətlərinin mürəkkəb (bir neçə mədəniyyətdən təşkil) olduğunu qəbul ediblər. Dövlət rəsmiləri rus mədəniyyətinin müsbət təsirini, müxalifət isə türk mədəniyyətinin təsirini vurğulayırlar. Dövlətin ideologiyası azərbaycançılıqdır, yəni plüralist kimlik və çeşidli etnik qruplara təkid. Çünki Azərbaycan müxtəlif tayfalardan yaşadığı bir camiədir. Türklər, talışlar, ləzgilər, ruslar, hətta ermənilər azərbaycanlı hesab olunur. Əliyev, bu ideologiya ilə etnik gərginliklərin qarşısını almaq istəyir. Bu üzdən Azərbaycan xalqı, Azərbaycanın hazırkı ərazisində yaşayan millətlərinə şamil olur. Bu tərifin siyasi və ərazi bünövrəsi vardır və etnik köklərdən ayrıdır. Elçibəyin dövründən sonra hətta, ölkənin rəsmi dili türk dili deyil, azərbaycan dili adlandı. (Tokluoglu, 2005, pp. 735-745) Əliyev, azərbaycan dilini, türk dili adlandırmağı böyük bir xəyanət adlandırdı. Dövlət orqanları bu mövzunu bu günə kimi qoruyub saxlayıblar. Əliyevin bu mövqei onu kimliyi dəstəkləyən unikal bir azərbaycanlı kimi tanıtdı. Azərbaycanlı və türk olmaq arasında fərq qoymaq Rusiyanın öz xarici siyasətindəki narahatlığının azalmasına kömək etdi. Azərbaycan dövləti böyük türk dili ailəsinə bağlılığı inkar etmir, amma onu özünəməxsus azərbaycan dili ilə məhdud edir (Marquardt, 2011: 184-186).
Panazərizm hərəkatının xüsusi rəhbərliyi, yaxud müstəqil hərəkatı yoxdur və Türkiyənin pantürkçüləri, millətçi dairələri tərəfindən istiqamətləndirilir. Türkiyə televiziya verlişləri, kitab nəşrləri ilə panazərizm ideyasını yaymağa cəhd edib. Bu proqram çərçivəsində Azərbaycan Respublikası tarixçisi Cəmil Həsənlinin "Soyuq müharibənin ilk konfrontasiyası: İran Azərbaycanı" təhrifedici kitabının Türkyənin nəşriyyatında çap edildi. Bu kitab 2003-cü ildə rusca Bakıda çap edildi. Cəmil Həsənli Milli Məcllisin sayca 2-ci seçkilərində deputat olmuşdur və Xalq Cəbhəsinin üzvü olaraq millətçi ideologiyası ilə tanınır. O, televiziya verlişlərində panazərizmi təbliğ edir. Azərbaycan Respublikası, Türkiyənin dəstəyi ilə İrana təzyiq etmək və ondan imtiyaz almaq məqsədilə azərbaycanlıların birləşməsi məsələsini ortaya atır. Bakı öz-özlüyündə və təklikdə gərginlik yaradan panazərizm siyasətini irəli aparmağa qadir deyil. Türkiyənin dəstəyi onun pantürkizm və panazərizm təbliğatlarını davam etdirməsinə bais olmuşdur (Kazimi, 1385: 51-54).
Azərbaycan mədəniyyətini unikal bir mədəniyyət kimi göstərmək dövlətin din siyasətində də yer alıb. Ölkə əhalisinin 93 faizi müsəlman və onun 75 faizi on iki imamçı şiədir. Dini anlayışın az olmasına baxmayaraq əhalinin 87-92 faizi özünü müsəlman bilir. Abşeron məntəqəsinin və cənub bölgələrinin əhalisi əhli sünnə yaşayan və digər bölgələrinə əhalisi ilə müqayisədə daha dindardırlar. Halbuki, azərbaycanlıların çoxu İslamı özlərinin kimliyinin bir hissəsi bilir. Lakin onun siyasi çevrəyə daxil olmasını qəbul etmirlər. Bununla belə islami inanc və ənənələr, milli ənənələr kimi Azərbaycan xalqının həyatının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir. 1989-cu ildə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə ilə əvəz olundu. Şiə məzhəbli şeyxül-islam Allaşükür Paşazadə onun rəhbəri verildi. Onun əhli-sünnə müavini təqribən 30 faiz əhli-sünnə cəmiyyəti təmsil edirdi. 1992-ci ildə Azərbaycan dövləti yeni ruhani nəsli yetişdirmək və tələbələrin dini elmlərə yiyələnməsi üçün xarici ölkələrə üz tutmalarını azaltmaq məqsədilə İslam universiteti təsis etdi. Bu universitet azərbaycanlı milli xüsusiyyətlərinə uyğun bir islam təhvil verməyə, sünnü-şiə fərqliliyini azaltmağa çalışır və onların dinc şəraitində yanaşı yaşamasını bəhanə edərək, xarici missionerlərin fəaliyyətinə mane olmağa cəhd edir. Bəlkə də Azərbaycan hər iki məzhəbin ardıcıllarının bir məsciddə namaz qıldığı, hətta bir pişnamaza iqtida etdikləri yeganə ölkədir (Motika: 2001).
3. Nəticə
Azərbaycanın milli kimliyinin yaradılması üçün ilk cəhdlər Birinci Dünya Müharibəsinin sona yetməsindən və Rusiya çarlığının devrilməsindən sonra gücləndi və Azərbaycan müstəqil respublkası 1920-ci ildə bolşeviklərin hökumətinin bərkiməsi zamanına qədər onun büruz yeri olmuşdur. Bu zamanda siyasi elita üçün önəmli olan milli kimliyin qalmasını rus və Qafqaz millətləri müqabilində mümkün etmək, eyni halda təzə qurulmuş Azərbaycan xalqı və qonşu ölkələr xalqı arasında fərqlilik yaratmaq, həmçinin azərbaycanlı kimliyinin İslam və ya iranlı kimliyi arasında aradan getməməsi, bir müstəqil ölkənin təşkili üçün bünövrə və əsas yaratmaqdır.
Sovetlər Birliyinin tarix qondarması azərbaycanlı kimliyini “İrandan uzaqlaşmaq”da qərarlaşdırdı və bəzən bu başağrılar hələ də özünü göstərməkdədir. Sovetlər Birliyi dönəmində Azərbaycan Respublikası xalqı üçün yaradılan kimlik bu imperialist dövlətin (SSRİ-nin) daxili və xarici maraqlarına və lazım olan surətdə bu imperiyanın işğalçılıq siyasətlərinə şərait yaratmağa xidmət etmək məqsədi daşıyırdı. SSRİ tərkibində yaşayan Azərbaycan Respublikası xalqını iranlı qonşularından fərqləndirmək, hətta müxtəlif tarix qondarmaları vasitəsilə onların arasında düşmənçilik yaratmaq, onları iranlı mədəniyyət və sivilizasiyadan ayırmaq, türk dilli xalqlar və Sovetlər Birliyi ərazisində yaşayan müsəlmanlar arasında təfriqə yaratmaq, cənub qonşusuna təzyiq etmək üçün həmişəlik kart əldə saxlamaq Azərbaycan Respublikası üçün milli kimlik yaratmaq yolu ilə təmin edilməsi nəzərdə tutulan hədəflərdən bir hissəsidir. Bəzən də daha dərhal və qısa müddətli məqsədlərin həyata keçməsi üçün nəzərdə siyasətlər Azərbaycanın milli kimliyini öz təsiri altına alırdı.
Bununla belə, müstəqilliyin ilk illərindədə baş verən xaosdan sonra Azərbaycanda H. Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə qondarma tarix iddialarının ölkənin xarici siyasətinə qatılmasına icazə verilmədi. Baxmayaraq ki, Azərbaycan dövləti panazərbaycançılıq və dırnaqarası Cənubi Azərbaycanla birləşmək tərəfdarlarının fəaliyyətlərinə mane olmur və onlar mədəni bir hərəkat kimi öz işlərinə davam edirlər. Panazərbaycançılıq ideyası bir təzyiq vasitəsi kimi Azərbaycan dövlətinin diqqətində saxlanacaq.
Bununla belə, SSRİ-nin siyasətlərində İran üçün müsbət bir nöqtə də var idi və o da azərbaycanlı kimliyini pantürkizm hərəkatından uzaqlaşdırmasıdır. Bu təmayül Azərbaycan dövlətinin dialoqunda tamamilə aşkardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu dövlətin rəsmi ideologiyası, yəni azərbaycançılıq Azərbaycanın unikal və özünəməxsus kimliyi, onun digər türk dili ailəsinin digər üzvlərindən ayrı olmasına əsaslanır. Azərbaycan hökuməti azərbaycançılıq ideyasını ortaya atmaqla daxildə etnik ixtilafların üzə çıxmasının qarşısını almaq və eyni halda İran və Türkiyə kimi regionun gücləri sayılan ölkələr qarşısında öz müstəqilliyini qorumaq istəyir. Hətta, din sahəsində də Azərbaycan dövləti milli və özünəməxsus islam təqdim etməyə cəhd edir. Azərbaycançılıq milli kimliyi yarandığı 1918-ci ildən bu günə qədər ölkənin siyasi elitası öz hədəflərinin gerçəkləşməsi üçün ondan strateji bir alət kimi faydalanıblar və onu xalqa istədikləri xüsusi izahı veriblər. Ona görə də bu kimlik heç vaxt sabit və statik olmamasını, hər zamanda hakim hökumətin hədəf və maraqlarına uyğun olaraq dəyişikliyə uğramasını müşahidə etmək olar.
Qaynaqlar:
Farsca qaynaqlar
Kitablar:
1. Afanasyan, Serj (1370), “Ermənistan, Azərbaycan, Qorcestan: əz istiqlal ta istiqrari rejimi Şurəvi”, tərcumeyi Əbdurrza Huşəng Məhdəvi, çap 1, Tehran: Muin nəşriyyatı.
2. Rza, İnayətullah (1386), “İran əz dorani bastan ta ağazi əhdi moğol”, çap 3, Tehran: Xarici İşlər Nazirliyi nəşriyyatı.
Məqalələr:
3. Seyid İmami, Kavus (1387), “Huviyyəthayi qomi əz koca bərmixizəd?: mururi bər nəzəriyyeyi əsli”, Xətti-əvvəl jurnalı, il 2, say 7, səh. 15-23.
4. Kazimi, Əhməd (1385), “Panturkizim və panazərizim: məbani, əhdaf və nətayic”, çap 1, Tehran: “Əbzari muasir” beynəlxalq mədəniyyət və araşdırmalar mərkəzi.
Latınca qaynaqlar:
Bacova, Viera (1998), “The Construction of National Identity- On Primordialism and Instrumentalism”, Human Affairs, Vol. 8, No. 1, pp. 29-43.
Haugen, Arne (2003), The Establishment of National Republics in Soviet Central Asia, New York & Hampshire: Palgrave Macmillan.
Headley, James (2012), “National and Transnational Challenges in the Former Soviet Union and Former Yugoslavia”, Global Change, Peace & Security, Vol. 24, No. 2, pp. 251-269.
Kirchanov, Maxim (2010), “Turkmen Nationalism Today: Political and Intellectual Mythologemes”, Central Asia and the Caucasus, Vol. 11, Issue 1, pp. 52-63.
Marquardt, Kyle L. (2011), “Framing Language Policy in Post-Soviet Azerbaijan: Political Symbolism and Interethnic Harmony”, Central Asian Survey, Vol. 30, No. 2, pp. 181-196.
Motika, Raoul (2001), “Islam in Post-Soviet Azerbaijan”, Archives de Sciences Sociales des Religions, Vol. 46, No. 115, pp. 111-124.
Raine, Fernande (2001), “Stalin and the Creation of Azerbaijan Democratic Party in Iran, 1945”, Cold War History, Vol. 2, No. 1, pp. 1-38.
Roy, Olivier (2007), “The New Central Asia: Geopolitics and the Birth of Nations”, London: I.B.Tauris & Co Ltd.
Seiov, Vugar (2012), “Nationalim and Ethnic Conflict in Transcaucasia and Its Role in the Dissolution of the Soviet Union: A Comparative Perspective”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 32, No. 2, pp. 196-215.
Shaffer, Brenda (2000), “The Formation of Azerbaijani Collective Identity in Iran”, Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 28, No. 3, pp. 449-477.
Smith, Anthony D. (1991), National Identity, London: Penguin Books.
Swietochowski, Tadeusz (1985), “Russian Azerbaijan, 1905-1920”, New York: Cambridge University Press.
Swietochowski, Tadeusz (1999), “ Azerbaijan: Perspectives from the Crossroads”, Central Asian Survey, Vol. 18, No. 4, pp. 419-434.
Tokluoglu, Ceylan(2005),”Definitions of National Identity, Nationalism and Ethnicity in Post-Soviet Azerbaijan in the 1990s”, Ethnic and Racial Studies, Vol. 28, No. 4, pp. 722-758.
Torbakov, Igor (2003), “From the Other Shore: Reflections of Russian Émigré Thinkers on Soviet Nationality Policies, 1920s-1930s”, Slavic & East European Information Resources, Vol. 4, No. 4, pp. 33-48.
Weir, Naomi (2012), available at: https://www.academia.edu/1526597/Primordialism_Constructivism_Instrumentalism_and_Rwanda (Accessed on: March 2015).
Yilmaz, Harun (2013), “The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s”, Iranian Studies, Vol. 46, No. 4, pp. 511-533.